४ असोज, काठमाडौं । यस वर्षको बडादसैं सँघारमै आइपुगेको छ । दसैंसँगै गरिब परिवारमा खुशीमात्र होइन, छटपटी पनि सुरु हुन्छ । दसैंको गर्जो कसरी टार्ने, छोराछोरीलाई केले लुगा फर्ने, मीठो मसिनो खानपिनको प्रवन्ध कसरी गर्ने, अनि टीको लगाउन आउने नातेदारलाई दक्षिणा कहाँबाट जुटाउने ? छिमेकी र आफन्तका अगाडि ‘इज्जत’ कसरी धान्ने ?
यिनै पिरलोका कारण दसैंलाई कम खर्चिलो बनाउन धनकुटाको कुरुले तेनुपाका ब्राह्मणहरुले दसैंमा टीका लगाउँदा कोसेली र दक्षिणा (पैसा) आदान-प्रदान गर्न नपाउने अभियान चलाएका थिए । यद्यपि उनीहरुको त्यो सुधार अभियान सफल भएन ।
कुरुले तेनुपा धनकुटाको दक्षिणीपूर्वी भागमा तमोर नदीदेखि मुढेबासको लेकसम्म फैलिएको विकट पहाडी गाविस हो । पाँचथरसँग सीमा जोडिएको यो गाविसलाई ब्राह्मणहरु ब्रह्मस्थलोका रुपमा व्याख्या गर्छन् । धुरन्धर पण्डितहरुको बसोबास रहेको यो गाविस अहिले पनि शिक्षामा धनकुटा जिल्लाकै सबैभन्दा अग्रणी मानिन्छ । यही कारण यहाँका मानिसहरुको चेतनास्तर पनि उच्च छ ।
विगतमा लिम्बुवान अन्तरगत चौबीस थुमभित्र पर्ने कुरुले तेनुपामा क्षेत्री, लिम्बु, मगर, तामाङ र दलित समुदायको पनि छासमिस बसोबास पाइन्छ । उनीहरु आपसमा मिलेर बसेका छन् ।
लिम्बु भाषामा पेनेबा भनेको बाहुन हो । ‘पेनेबा’बाटै यो गाउँको नाम तेनुपा बन्न पुगेको कतिपयको विश्लेषण छ ।
धेरैलाई थाहा नभएको रहस्य के छ भने चर्चित गायक भक्तराज आचार्यको पुख्र्यौली थलो पनि धनकुटा जिल्लाको यही कुरुले तेनपा नै हो । भक्तराजलाई लिएर सानैमा उनकी आमा तराई झरेेकाले भक्तराजले यो गाउँमा धेरै समय बिताउन पाएनन् ।
दसैंमा दक्षिणा बहिस्कार किन ?
कुरुले तेनुपाबाट मोरङको केराबारी गाविसमा बसाइँ सरेका डम्बरु पौडेलका अनुसार उनीहरुले टीका लगाउँदा दक्षिणा लेनदेन रोक्ने निर्णय गरेका थिए । तर, त्यो अभियान असफल भयो । त्यसको केही वर्षपछि फेरि त्यस्तो अभियान चल्यो, तैपनि सफल भएन ।
‘अग्निप्रसाद बराल र मलगायत केही व्यक्तिले दसैंमा टीका लगाउन आउनेलाई पैसा दिएनौं,’ पौडेलले पुरानो इतिहास सम्झँदै भने- ‘तर, केही मान्छेले लुकाई-लुुकाई पैसा दिन थालेछन्, दक्षिणा नदिने त हामी केही घरमात्रै पो भएछौं ।’
यो अभियानको महत्व सम्झाउँदै उनले भने, ‘दसैंको टीका मान्यजनका हातबाट आशिर्वादका लागि लगाइन्छ, तर यसमा पैसाको लेनदेनले महत्व पाउँदै आएको छ । गरीवले कसरी पैसा दिएर सक्छ ?’
टीका लगाउने क्रममा पैसाको लेनदेन गर्दा आफन्तवीचमै विभेद हुने भन्दै पैसा हुने र नहुनेवीच भेदभाव बढ्नेे पौडेलको बुझाइ छ ।
दसैंमा पैसाको लेनदेन नगरी टीकामात्रै लगाइनुपर्ने पौडेलको भनाइ छ ।
युवा उमेरमै दसैं सुधार अभियान चलाएका पौडेल अहिले बुढेकालमा पनि जोसिँदै भन्छन्-‘अहिले पनि साथ पाएदेखि दसैंमा दक्षिणा नलिने अभियान फेरि चलाउन म तयार छु ।’
पूर्वेली क्षेत्री बाहुनको चलन
पूर्वी नेपालको ब्राह्मण र क्षत्रीय समाजमा दसैंको टीका थाप्न आउने छोरीचेली, भतिजा-भतिजी र भाञ्जा-भाञ्जी एवं ज्वाइँ नाता पर्ने आफन्तलाई टीका लगाएपछि दक्षिणास्वरुप नगद उपलब्ध गराउनुपर्छ ।
यसरी दिइने नगद थोरै हुँदा दातालाई अप्ठ्यारो लाग्ने र धेरै दिँदा खर्चले धान्न नसक्ने समस्याले ब्राह्मण समुदाय ग्रस्त छ ।
पूर्वी नेपालका ब्राहमणहरुमा छोरा वा भतिजाहरुले बुबाआमा वा हजुरबा हजुरआमासँग टीका लगाउँदा टीको लगाइदिने मान्यजनलाई पैसा दिनुपर्ने प्रचलन छ । तर, यो प्रचलन विस्तारै हट्दै गएको छ । यद्यपि चेलीबेटी र भाञ्जाभाञ्जीसँग भने टीकासँगै पैसाको लेनदेन गर्ने प्रचलन भने व्यापक बन्दै गएको छ ।
गरीब समुदायमा यो समस्याले बढी नै सताएपछि कुरुलेका बाहुनहरुले दक्षिणा ले्नदेन नगर्ने अभियान चलाएको पौडेल बताउँछन् ।
दक्षिणाका साथै टीका लगाउन जाने ठाउँमा अनिवार्यरुपमा कोसेली बोक्नुपर्ने चलनले पनि दसैंलाई अनावश्यकरुपमा बोझिलो बनाएको उनी बताउँछन् ।
त्यसो त दसैंमा मावली गएर पैसा कमाउने भन्दै वालबच्चाहरु हौसिने गरेका छन् । तर, यो प्रचलनले विपन्न परिवारका प्रौढहरुलाई पुर्याएको सकसबारे वालवालिकाहरु अनभिज्ञ छन् ।
हलो जोत्ने क्रान्ति
त्यसो त सामान्य खेती किसानी गरेर जीवन बिताइरहेका पौडेलले कुरुले तेनुपामा रहँदा दौरा लगाएर खाना खाने अभियान पनि नचलाएका होइनन् । त्यसो गर्दा पुरानो सोचाइ भएका ब्राह्मणहरुले जात काढ्ने धम्कीसमेत दिएको उनी सम्झन्छन् ।
‘त्यसबेला बाहुनले हलो जोत्न नहुने चलन थियो, हामी युवाहरुले नै यो अभियान चलाएका हौं,’ हिन्दु समुदायमा सुधारवादीे अभियान चलाएका पौडेलले अनलाइनखबरसँग भने ।
रित्तियो कुरुले तेनुपा
भक्तराज आचार्यले बाल्यकालमै छाडेको कुरुले तेनुपा यतिबेला बसाइँ सराइका कारण उजाडिन थालेको छ । खानेपानीका मुहानहरु सुक्दै गएपछि मानिसहरु धमाधम तराई वा अन्यत्र बसाइँ सर्न थालेको पूर्वसभासद हेमराज भण्डारी बताउँछन् ।
एमाओवादीका युवा नेता भण्डारी पनि कुरुले तेनुपामै जन्मिएका हुन् । त्यसो त विश्वभाषा क्याम्पसमा अंग्रेजी विषय पढाउने गणेश बराल र नेपाली कांग्रेसका नेता अरुण सुवेदी पनि धनकुटाको कुरुले तेनुपाकै हुन् ।
गाउँ रित्तो हुन थाले पनि काठमाडौं लगायतका सहरमा छरिएका कुरुले तेनुपाबासीहरु सामाजिक गतिविधिका लागि एकै ठाउँ जमघट हुन छाडेका छैनन् । शहरमा बस्नेहरुले गाउँमा कुनै न कुनै सहयोग प्रदान गर्दै आएका छन् ।
निकै वर्ष अगाडि कुरुले तेनुपाका सुधारवादी बाहुनहरुले चलाएको दसैंमा दक्षिणा नलिने र आशिर्वाद मात्रै थाप्ने अभियान फेरि एकपटक चलाउने पो हो कि ?
(तस्वीर स्राेत : कुरूले साेसाइटीकाे फेसबुकबाट )