नेकपा एमालेका पूर्वसभासद पासाङ शेर्पा प्रचण्ड नेतृत्वको ३० दलीय मोर्चाका सक्रिय नेता हुन् । अहिले मोर्चा टुटेको छ । मधेसवादी दलहरु संविधानको मस्यौदा जलाएर आन्दोलनमा उत्रिइसकेका छन् । तर, जनजाति नेता पासाङ भने अझैसम्म मध्यमार्गमा उभिएका छन् ।
सामाजिक लोकतान्त्रिक पार्टीका नेता पासाङको आशा छ, प्रचण्ड एक दिन एमाले र कांग्रेसले घोका दिए भन्दै फेरि पहिचानको मुद्दामा फर्किएर आउनेछन् । संविधानको मस्यौदा जनजातिको पक्षमा नभएकाले यसलाई जलाउनै पर्ने तर क्षणिक आन्दोलन गरेर सफल नभइने पासाङको विश्लेषण छ ।
चारदलका नेताहरुले मधेसवादी र आदिवासी जनजाति जस्ता जनआन्दोलनका सहयात्रीहरुको मागप्रति कुनै वास्ता नगरेको तर कमल थापाका मागहरु भटाभट पूरा गरिरहेको उनको गुनासो छ ।
१६ बुँदे सहमतिपछि उत्पन्न परिस्थितिबारे अनलाइनखबरसँग कुराकानी गर्ने क्रममा पासाङले भने- ‘प्रचण्डले फेरि धोका पाउनुहुन्छ, उनीहरु (कांग्रेस एमाले) धोकेवाज हुन्, जनतालाई धोका दिनेहरुले प्रचण्डलाई धोका दिन औंसी पूर्णे बार्नुपर्दैन ।’
तपाईहरुले प्रचण्डको नेतृत्वमा बनाएको ३० दलीय मोर्चा १६ बुँदे सहमतिसँगै छिन्नभिन्न भएको छ । प्रचण्ड एकातिर, मधेसी दलहरु अर्कातिर छन् । अब जनजाति पार्टीहरु कता ?
– १६ बुँदे सम्झौता गर्दाको समयमा ३० दलभित्र विभिन्न खालका विवादहरु देखा परे । त्यो ३० दलका लागि मात्र होइन, सम्पूर्ण उत्पीडित समुदायका लागि दुःखद कुरा हो । ३० दलको नेतृत्वले गरेको सम्झौतामा असहमति राखेर मधेसका साथीहरु अलगझैं हुनुभएको छ ।
आदिवासी जनजाति मुद्दामा आधारित राजनीतिक दलका नेताहरु बसेर एउटा निष्कर्ष के निकालियो भने विवाद, सहमति, असहमति रहे पनि ३० दलीय मोर्चालाई फुट्न दिनुहुन्न । उत्पीडित जनताकै लागि भएपनि ३० दल फुट्न दिनुहुन्न भन्ने निष्कर्षका साथ हामीले प्रचण्डलाई भेटेर औपचारिक रुपमा ३० दलको बैठक राख्नुस् भनेर पनि भन्यौं ।
हामीले भन्दा उहाँले हुन्छ भन्नुभएको थियो । तर, अहिलेसम्म राख्नु भएको छैन । किन राख्नु भएन, उहाँलाई नै थाहा होला ।
खुलेर भन्नुपर्दा प्रचण्डजीलाई ३० दलले लडेको पहिचानको लडाइँमा आदिवासी जनजातिहरुले साथ नदिएको हो कि भन्ने परेको हो ।
हामी पहिचानमा आधारित सात दलको धारणा के हो भने ३० दलको अझै आवश्यकता छ । तर, हामीले चाहेर मात्र नहुँदोरहेछ ।
मधेसका साथीहरुले पनि त्यो बुझ्नु भएन र प्रचण्डजीले पनि सिरियसली लिनुभएन । म आफूलाई भन्नु पर्दा कहिले कहिले प्रचण्डजीलाई ३० दलीय मोर्चा घाँडो भएको हो कि भन्ने अहिले लाग्न थाल्यो । मैले व्यक्तिगत रुपमा पनि भेटेर ३० दलको बैठक राख्न भनेँ तर, राख्नुभएन । तर, संविधानसभामा भएको १९ दलको बैठक बेला-बेला राख्नु हुँदोरहेछ । त्यसले ३० दल भन्ने चिज प्रचण्डजीलाई घाँडो भएको रहेछ भन्ने लाग्न थालेको छ ।
तपाईहरुको इच्छा त ३० दल कायमै रहोस् भन्ने रहेछ । तर, यो चाहना पूरा नहुने देखिएको छ । अब तपाईहरु आन्दोलन गर्ने बताइरहेका मधेसवादी दलसँग जाने कि संविधानमा सहमति गरेका प्रचण्डतिर जाने ?
– हामी प्रचण्डसँग कि मधेसवादी दलहरुसँग जाने भन्ने प्रश्न रहँदैन । हामी मुद्दासँग जाने हो । मुद्दामा जो जो प्रतिवद्ध रहन्छन्, उनीहरुसँग मिलेर जाने हो ।
जहाँसम्म ३० दलको कुरा रहृयो, म फेरि पनि भन्न चाहन्छु कमरेड प्रचण्डले ३० दललाई एक ठाउँमा ल्याउने काम गर्नुस् । यदि गर्नुहुन्न र उहाँलाई ३० दल घाँडो नै भएको हो भने त्यतिकै बस्ने कुरा रहँदैन । हामी आदिवासी जनजातिहरुले पनि सोच्ने बेला हुन्छ ।
तर, मुद्दा त प्रष्ट भइसक्यो नि । १६ बुँदे मात्र भएन, संविधानको मस्यौदा नै आइसक्यो । मधेसवादी दलहरुले मान्दैनौं पनि भनिसके । अब तपाईहरुले बाटो रोज्नेे बेला भएन ?
– मूलरुपमा १६ बुँदे सम्झौताले आदिवासी जनजातिको भावनालाई आत्मसाथ गर्न सकेन । चर्को रुपमा भन्नुपर्दा झण्डै झण्डै धोका भएकै हो ।
तर, एउटा कुरा, आन्दोलनको जुन माहोल थियो, त्यसलाई हेरेर प्रचण्ड हच्किनु भो । उहाँको अन्तरआत्माभित्र बाध्यतत्मक परिस्थिति सिर्जना भएको हो भन्ने म बझ्दछु र मैले यसलाई आत्मसात पनि गर्छु ।
भन्नाले, प्रचण्डलाई आन्दोलनबाट पार लाग्दैन, जति सकिन्छ त्यति लिएर सम्झौता गर्छु भन्ने लाग्यो र त्यही ठिकै होभन्न खोज्नुभएको हो ?
– खुलेर भन्नुपर्दा प्रचण्डजीलाई आन्दोलन उठ्न नसक्ने हो कि भन्ने परेको हो । त्यसकारण उहाँले सम्झौता गर्नु भो । उहाँलाई यस्तो पर्नु स्वाभाविक पनि हो । किनभने ३० दल पहिचानका लागि नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघसहितका आदिवासी जनजातिका केही संघ संस्थाहरुले विरोध गरे । ३० दलको लडाइँ पहिचानका लागि थियो । तर, कांग्रेस र एमालेमा टाँसिएका जनजातिका नेता हुँ भन्नेहरुले त्यसको विरोध गरे ।
अलिकलि लिबरल देखिने, कांग्रेस र एमालेको पूरा हुक नलाग्नेहरुले ३० दलको पुच्छर नै बन्दा अप्ठ्यारो पर्छ कि भनेर डराए । यो सबै हेर्दा आदिवासी जनजातिहरुले ३० दलले लडेको पहिचानको लडाइँमा साथ नदिएको हो कि भन्ने सबैलाई परेको छ । यसमा आदिवासी जनजातिको भूमिकामा मेरो आपत्ति छ ।
उसोभए आदिवासी जनजातिले प्रचण्डलाई राम्ररी साथ नदिएको रहेछ र पो प्रचण्डले पनि अहिले तपाईहरुकै शब्दमा भन्ने हो भने धोका दिएका रहेछन् ?
यो मस्यौदा आदिवासी जनजातिको पक्षमा छैन । यसको हामी विरोध गर्छौं र म त भन्छु मस्यौदा आदिवासी जनजातिले जलाउनै पर्छ ।
– ३० दलको आन्दोलन प्रचण्डको मात्र थिएन । त्यहाँ जनजाति थियो, मधेसी थियो र माओवादी थियो । केका लागि लडेको भन्दा पहिचानका लागि लडिएको थियो । तर, जनजाति महासंघ लगायतका नेताहरुले यो आन्दोलनको औचित्य छैन भन्दै हिँडे । केहीले पुच्छर बन्दैनौं भनेर हिँडेपछि पहिचानका लागि लड्नेको मनोवल कमजोर हुनु स्वभाविक नै हो । यो व्यवहारिक पक्षलाई हेर्नैपर्छ । तर, फेरि पनि १६ बुँदेमा आदिवासी जनजातिलाई धोका भएकै हो ।
१६ बुँदे मात्र होइन, अहिले त संविधानको मस्यौदा नै आइसक्यो । तपाईले पढ्नुभयो ?
– त्यो विषयमा सात पार्टीको प्रष्ट धारणा छ कि १६ बुँदेसँग समेत असम्वन्धित रहेका तर, आदिवासी जनजातिको अधिकारसँग सम्वन्धित र पहिलो संविधानसभाले सहमति गरेर दोस्रोले स्वामित्व ग्रहण गरेका बुँदाहरु समेत हटाइएको छ । यो मस्यौदा आदिवासी जनजातिको पक्षमा छैन । यसको हामी विरोध गर्छौं र म त भन्छु मस्यौदा आदिवासी जनजातिले जलाउनै पर्छ ।
अब अहिले मस्यौदाको विरोध गर्ने मधेसवादी दलहरु र तपाईहरु एकै ठाउँमा उभिने हो ?
– हामी हेर्दैछौं । ३० दल विघटन भएको घोषणा भएको छैन । प्रचण्डलाई सोध्यो भने आफूले अझै मुद्दा बोकिरहेको छु भन्नुहुन्छ । हरेक कोणबाट विश्लेषण गरिरहेका छौं । र, अबको लडाई आदिवासी जनजातिले मात्र लडेर हुँदैन । मधेसले मात्र लडेर केही पार लाग्दैन । दलितले लडेर मात्र पनि सम्भव छैन । त्यसैले जनजाति, मधेसी, दलितलगायतका उत्पीडित जाति, समुदाय र क्षेत्रका जनताको मुद्दासँग मिल्ने सबै शक्तिसँग मिलेर लामो ढंगको लडाइँ लड्नुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगेको छु म ।
तुरुन्तै आन्दोलन गर्ने, बन्द हड्ताल गरेर केही परिर्वतन गर्न सकिन्छ भनेर सोच्नुहुँदैन ।
त्यसैले यो मस्यौदामा विरोध छ, असहमति छ र मस्यौदाको आधारमा जारी हुने संविधान मान्दैनौं भन्ने तहसम्म जनतामा गएर संघर्षलाई दीर्घकालीनरुपमा जानुपर्छ र मुद्दा मिल्नेहरु एक ठाउँमा आउनुपर्छ ।
जेपी गुप्ताले लेखेका थिए, अब मधेसी, आदिवासी, दलित मिलेर आन्दोलन गर्नुपर्छ । तपाईको कुरा पनि त्यस्तै देखियो । मोर्चावन्दी हुँदैछ कि ?
– हामीबीच फेसबुकमा कुराकानी भएको हो । मैले फेसबुकमा मुद्दा मिल्नेहरुको संघर्ष एउटै बनेर लड्ने तयारी गर्नुपर्छ भनेर स्टाटस लेखेको थिएँ । थप कुरा भएको छैन । तर, कुरा भए पनि नभए पनि मुद्दा मिल्नेहरु एक भएर संघर्ष गर्नुको विकल्प छैन ।
अहिले विडम्बना कस्तो देखियो भने चार दल -कांग्रेस, एमाले, एमाओवादी र फोरम लोकतान्त्रिक) मिल्नुभएको छ र हिजो जनआन्दोलनमा सहकार्य गर्ने दलहरुको कुरा सुन्नुभएको छैन । तर, जनआन्दोलन विरोधी कमल थापासँग सहमति र सम्झौता गर्ने काम गर्नुभएको छ ।
आन्दोलनका सहयात्रीहरुले विरोध, अवरोध जे गरे पनि सुन्नुहुन्न र सम्झौता गर्न तयार हुनुहुन्न । तर, गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, संघीयता विरोधीहरुसँग सम्झौता गर्नुभएको छ ।
मधेसवादी दलहरुले भनेको जस्तो संघीयता, समानुपातिक समावेशी सबै खोस्ने षड्यन्त्र भएकै हो त ?
– त्यसले के देखिन्छ भने जतिसुकै मुद्दा बोक्छु भने पनि सबै बाहुनहरु एकै ठाउँमा पुग्छन् कि क्या हो भन्ने लागेको छ । सल्लाह नगरे पनि कुरा मिल्ने । जनजाति, मधेसी, दलितसँग सल्लाह गरे पनि कुरा नमिल्ने पो हो कि । मधेसीले बहिस्कार गर्छन्, उहाँहरु वास्ता गर्नुहुन्न । राप्रपा नेपालसँग सम्झौता गर्नुहुन्छ । उसले के देखाउँछ भने ठूला पार्टीहरुले जातीय कुरा गर्नुहुन्न भन्ने तर आफैं भेँडा भेँडासँगै, बाख्रा बाख्रासँगै जस्तो गरेका छन् ।
उसोभए अब के गर्नुहुन्छ ?
– विभिन्न पक्षसँग कुरा भइरहेको छ । हामीले शान्ति प्रक्रियामा प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रुपमा संलग्न अन्तराष्ट्रिय समुदायसँग कुरा गरिरहेका छौं । के मुद्दामा आधारित भएर हिजो शान्ति प्रक्रियामा संलग्न हुनुभयो ? के सम्झनु भएको छ ? के बिर्सनु भयो भनेर प्रश्न उठाइरहेका छौं ।
अहिले हतार गरेर केही क्षण उफि्रएर मात्र केही हुनेवाला छैन । लामो विश्लेषण आवश्यक छ ।
तर, मैले यसो भनिरहँदा किन चुप अहिले भन्ने साथीहरु पनि छन् । अहिले हतारमा बोलेर कहीँ पुगिन्न । लामो यात्राका लागि राम्रै तयारी चाहिन्छ ।
भनेपछि तत्काल मधेसी र जनजातिको तत्काल गठवन्धन बन्ने सम्भावना छैन ?
– कुरा भइरहेको छ । उहाँहरुसँग केही कुरा मिलेको छैन । मैले छोटो संघर्षले कहीँ पुगिँदैन, लामो संघर्षको तयारी गरौं भनेको छु । तर, उहाँहरुले अहिले नै बहिस्कार गर्ने लगायतको काम गर्दै गरौं भन्नुहुन्छ ।
उसोभए प्रचण्डसँगको सम्वन्ध चाहिँ ढीलो चाँडो टुट्छ ?
प्रचण्डले धोका पाएको अनभूत गर्नुभएको छ कि छैन, उहाँलाई नै सोध्नुपर्छ । जनतालाई धोका दिनेहरुले प्रचण्डलाई धोका दिन औंसी पूर्णे बार्नुपर्दैन ।
– मैले १६ बुँदे सहमति गर्नुभन्दा केही दिन अघि प्रचण्डलाई भनेको थिएँ कि तपाई धेरै कांग्रेस र एमालेका नेताहरुको भर नपर्नुहोला । उनीहरुलाई म पनि राम्ररी चिन्दछु, तपाई धोकामा पर्नुहोला । अहिले फेरि भन्छु, प्रचण्डले फेरि धोका पाउनुहुन्छ । उनीहरु धोकेवाज हुन् । जनतालाई धोका दिनेहरुले प्रचण्डलाई धोका दिन औंसी पूर्णे बार्नुपर्दैन ।
धोका कहिले हुन्छ भन्ने थाहा भइसक्यो ?
– कि त प्रचण्डजीले आँखा चिम्लनुभएको छ, होइन भने धोका पाउन त सुरु भइसक्यो । १६ बुँदेमा राज्य पुनःसंरचनासँग सवन्धित विषय मात्र हस्ताक्षर भएको हो । तर, आदिवासी जनजाति, मधेसीका अधिकार, प्राकृतिक स्रोत साधनमाथिको अधिकार, आत्मनिर्णयको अधिकार सबै हटाइएको छ । त्यो हटाउने भनेर हस्ताक्षर भएको थिएन । धोका त यहीँबाट सुरु भइसकेको छ ।
प्रचण्डले धोका पाएको अनभूत गर्नुभएको छ कि छैन, उहाँलाई नै सोध्नुपर्छ । धोका पाएपछि प्रचण्ड फेरि आउने मुद्दामा नै हो । होइन, आँखा चिम्लिने हो भने त हाम्रो भन्नु केही छैन ।
प्रचण्डले धोका भयो भन्ने थाहा पाउँदा तपाईहरु धेरै अघि बढिसकेको हुनुहुन्छ होला, त्यसबेला प्रचण्डले ठाउँ पाउँछन् त ?
– ठाउँ कसले कसलाई दिने भन्ने होइन । मुद्दामा मिल्नेहरु एक ठाउँमा आउने हो । अहिले पनि प्रचण्ड ठूलो पार्टीको नेता हो, जनयुद्ध लडेर आएको नेता हो र उहाँलाई नेतृत्व मानेर जान जो पनि तयार हुन सक्छन् ।
त्यसैले ठाउँ पाउने, नपाउने होइन, उहाँ मुद्दामा प्रतिवद्ध हुनुहुन्छ कि हुनुहुन्न भन्ने हो ।
