जगनाथ कार्की “बिमल”
येनबद्धो बली राजा दानबेन्द्राे महाबलः,
त्रेने त्वां प्रतिबध्नामि रक्षे माः चल माः चल ।।
मन्त्रोचारण गर्दै बच्चा हुँदा घरमा आएर पण्डितजीले डोरो बाँधिदिन्थे । अनि अलि ठूलो भएपछि जनै लाइयो केके मन्त्र पनि पढियो, तर यो जनै लाउनु र त्यो हातमा डोरो बाँध्नुको अर्थ चाँही कहिल्यै बुझिएन ।
यसो पण्डित बाजेहरुसग सोध्यो रक्षा हुन्छ, बलबुद्धी मिल्छ भन्छन्, सायद मैले सोचेँ पण्डितहरुलाई त्यो भन्दा बढी जानकारी नभएर होला । अब आफूपछिको पुस्ताले सोध्यो भने पनि जवाफ नै छैन । यसो अहिले आएर सोच्दा यो जनै लगाउने चाँही बाबुआमा, परिवारले अब तिमि हाम्रो उत्तराधिकारी हौ । मर्दा-पर्दा सबै जिम्मा तिम्रो हुनेछ भनेर एउटा उत्तराधिकारी चुनेको प्रतिकको रुपमा हो कि भन्ने हामीलाई लागि रहेकाे छ ।
रक्षा बन्धन त झन् धेरै कुराको रक्षाको लागि होला । शाास्त्रमा चाँही भगवान बिष्णुले दानव बलिराजाको नास गरी पाताल लोकमा राज्य गरे तिम्रै साथमा रहन्छु भनेर प्रतिज्ञा गरेको खुसियालीमा यो पर्व मानिएको उल्लेख छ ।
उता राखीपर्व मनाउनेहरुले फेरि यसलाई महाभारतको युद्धसँग जोडेर हेर्दा रहेछन् । कृष्णले शिशुपाललाई सुदर्शन चक्र प्रहार गर्दा कृष्णको हातमा चोट लगेर रगत बगेको देखेर द्राैपदीले आफ्नो कपडा च्यातेर कृष्णको औंलामा बाँधिदिएको र त्यसबाट प्रसन्न भएर कृष्णजीले के चाहन्छौ भन्दा एउटी चेलीले जस्तै भगवान कृष्णको स्नेह, उपस्थिति सधैं रहिरहोस् भनिन् रे । त्यसबाट राखीको आरम्भ भएको भन्दा रहेछन् । यो धार्मिक, पौराणिक कुरा एक ठाउँमा छ ।
जे होस् हामी नेपाली हाम्रो चिनारी नै हाम्रो चाडबाड, परम्परा, संस्कृति, यी सबै नहुने हो भने हामी के नेपाली ? होइन र ? तर हरेक सांस्कृतिक परम्परा र सामाजिक संस्कारहरुले एउटा जीवन्त सांकेतिक अर्थ, परिभासा बोकेका हुन्छन् र ती संकेत र परिभाषा अनुसार समाजले ग्रहण गरेको हुन्छ तर नेपालमा बिरालो बाँधेर श्राद्धे गर्ने परम्पराले छोड्न सक्या छैन । किन गर्या भन्दा बाउ बाजेले गर्दथै त्यही भएर भन्दिए पुग्यो ।
गर्नेले त गर्यो, देख्नेले त बहुत गलत अर्थ लगाइदिन्छ नि । त्यसै त हिन्दु धर्मको धेरै भगवान छन् के को के हो ? बुझी नसक्नु छ भनेर दुश्प्रचार गर्नेहरु कम छैनन् ।
हरेक सांस्कृतिक परम्परा र सामाजिक संस्कारहरुले एउटा जीवन्त सांकेतिक अर्थ, परिभासा बोकेका हुन्छन् र ती संकेत र परिभाषा अनुसार समाजले ग्रहण गरेको हुन्छ तर नेपालमा बिरालो बाँधेर श्राद्धे गर्ने परम्पराले छोड्न सक्या छैन ।
बिशेष गरेर मधेसी समुदाय र भारतीय हिन्दु समुदायमा रक्षा बन्धनका दिन हात हातमा राखी बाँधेर चेली र दाजुभाइबीचको सम्बन्ध, प्रेम र बाल्यअवस्थादेखिको सम्झनालाई हरेक वर्ष राखी हातमा बाँधिदिएर पुनर्ताजगी गराउने गरिन्छ । हाम्रो पहाडी समुदाय पनि केहीले त मान्छन्, तर तिहारमा टिका लगाउने चलन बढी छ ।
नेवारी समुदायको क्वाँटी, भोज जात्राहरुको सुरुवातको मज्जा अर्कै छ । मान्नु पर्छ हाम्रो देशको संस्कृति र परम्परालाई तर समय सन्दर्भअनुसार परिमार्जनको कमीले मनाउने प्रथामा ह्रास आउन थालेको हो कि । यो चाड हिन्दुहरुको महान चाड हो तर केवल खान , पिउन रमाइलो गर्ने हिसाबमा मात्र चाडबाड परिभाषित हुन थालेका छन् । अझ अहिलेको नयाँ पुस्ताले त त्योबाहेक केही बुझेको छैन, किनकी हामीले नै बुझेका छैनौं ।
हाम्रो परम्परा, संस्कृतिलाई सम्बर्द्धन गर्न र भावी पुस्तालाई सजिलैसँग हस्तान्तरण गर्न अब समय सुहाउदो ब्याख्या र मनाउने बिधिको बिकाश गर्न जरुरी देखिन्छ । मेरो जिज्ञासा र विचारलाई अन्यथा नलिइयोस् । केही कट्टर हिन्दु धर्म अनुयायीहरुलाई जे छ मान्नै पर्छ । बिरालो बाँध्नै पर्छ भन्ने लाग्ला तर भावी पुस्तालाई ब्यवहारिक र यथार्थ ढंगले बुझाउन नसकिने संस्कार भविष्यमा टिक्ला ? अनि इसाई र अन्य धर्मको ब्यापार नबढ्ला ?
हाल भारतीय हिन्दु समुदायमा पनि चाडबाड, संस्कृति र परम्परा मनाउनु र त्यससँग जोडिएका बैज्ञानिक पक्षको परिभाषा गर्ने परम्परा बसेको छ । जस्तै भनौं, तामाको भाडोमा जल राखेर भगवानलाई चढाउने, पीपल, तुलसीलाई पूजा गर्दा आरोग्य अक्सिजन प्राप्त हुने, गउत -गाईको मुत) सेवनले शरिरमा भएको ब्याक्टेरियालाई मार्ने, बिभिन्न चाडबाडमा सेवन गरिने परिकार जस्तै जाडोमा तरुल, तील सेवनले शरिरमा ताप र उर्जा दिन्छ ।
गरिबी र अशिक्षाले ब्याप्त नेपाली समाजमा अधिकांश समय सन्तुलित भोजन नगरिने र छाक टार्न मात्र खान खाने तर अत्यधिक श्रम गर्नुपर्ने भएकोले दशैं र विभिन्न चाडपर्वमा सेवन गरिने अत्यधिक मासु र अन्य परिकारले शरीरलाई चाहिने प्रोटिनको मात्र बढाउने जस्ता पक्ष एकातर्फ छन् भने पारिवारिक भेटघाट, सामाजिक क्रियाकलाप र चाड पर्वमा हुने ब्यापारिक गतिबिधिले अर्थ व्यवस्थालाइ पनि सुचारु गर्न मद्दत गरिरहेका हुन्छन् । धनी वर्गको भने रवाफ बेग्लै छ, रक्सि, जुवा, तास खेल्ने र चाडपर्व मनाउने ।
कमसेकम यस्ता चाडबाडमा केही मानवीय कर्म गर्ने, समाज र सामुदायिक सेवा गर्ने परिपाटी पनि साथसाथै जोडेर परम्परा बनाउन सके झन् सुनमा सुगन्ध हुने र बाहिरी समुदायले हेर्दा पनि अनुकरणीय र स्रहानीय देखिन्छ । यस्ता सबै पक्षलाई समेटेर एउटा राष्ट्रिय स्तरमा संस्कृतिको ब्याख्या, सम्बर्द्धन र प्रबर्धन गर्न नागरिक समाजदेखि सम्बन्धित निकायको अर्थात् संस्कृति मन्त्रालय र मातहतका निकायको पनि ध्यान जान जरुरी भाएको हो कि !
मोरङ्ग (हालः लण्डन)
Twitter @Bimalkarki
