६ साउन, काठमाडौ । नेपाली कांग्रेसका महामन्त्री डा. शंशाक कोइराला बुधबार बिहानै अस्पतालबाट डिस्चार्ज हुँदा हिँडेरै गाडीसम्म पुगे । अस्पताल भर्ना भएकै रातदेखि अचेत बनेका कोइरालालाई यो अवस्थासम्म ल्याइपुर्याउन नेपाली चिकित्सकको टोलीले ठूलै मिहेनत गर्नुपर्यो ।
यतिखेर नेपालको चिकित्सा क्षेत्र विभाजित छ, अनसनरत डा. गोविन्द केसीको समर्थन र विरोधमा । तर, शशांकको उपचारका क्रममा नेपालका डाक्टरहरुले एउटै छातामुनि बसेर एकता प्रदर्शन गरे । हाम्रा डाक्टरहरुले यो सन्देश दिए कि भारतमा गरिने उपचार नेपालमै सम्भव छ । खाँचो एउटैमात्र छ, चिकित्सकवीच एकता र सामुहिक प्रयासको ।
दुई साताअघि निमोनियाका कारण स्वास्थ्यमा गम्भीर समस्या देखिएपछि कांग्रेस महामन्त्री कोइराला चावहिलस्थित ओम अस्पतालमा भर्ना भएका थिए । उनलाई केही समय भेन्टिलेटरमा राखिएको थियो । अचेत अवस्थामा पुगेर फर्केका कोइरालालाई थप उपचारका लागि दिल्ली लैजाने भनिए पनि अन्ततः नेपालकै डाक्टरले उनको सफल उपचार गरे । भारतबाट आएको डाक्टरको टोलीले नेपाली चिकित्सकहरुको तारिफ गर्यो ।
कांग्रेस महामन्त्री कोइरालाको उपचार कसरी सम्भव भयो ? यसबारे अनलाइनखबरले ओम अस्पतालका मेडिकल डाइरेक्टर डा. हरिश जोशीसित गरेको कुराकानी डा. जोशीकै शब्दमाः
अस्पतालमा एउटा बिरामी आइसकेपछि उसको स्थिति केही घण्टापछि के हुुन्छ भनेर बताउन सक्ने अवस्था हुँदैन । सामान्य बिरामी पनि नराम्रो अवस्थाबाट गुज्रिन सक्छ । डा. शशांकको अवस्था पनि यस्तै थियो ।
उहाँलाई मंगलबार राति अस्पताल भर्ना गरिएको थियो । त्यसपछि आवश्यक औषधि प्रदान गरी आइसीयुको स्पेसल क्याविनमा राखेर थप उपचार गरियो । तर, राति अकस्मात भएको वान्ताले उहाँको श्वास-प्रश्वासमा समस्या आयो ।
उहाँलाई २०-२५ मिनेटको सीपीआर (जीवन बचाउने उपकरण) मार्फत मुटुको धड्कनलाई फिर्ता ल्याउने काम गरियो र अवस्था मध्यमखालको भएपछि भेन्टिलेटरमा सारियो ।
‘बेष्ट थिङ्ग इन अ बेस्ट टाइम’
भेन्टिलेटरमा राखेपछि सबै डाक्टरले बिरामीका हरेक कुरामा विस्तारै सुधार गर्दै लगे । अझ ‘मल्टी डिसअर्डर’को केसमा हरेक विधाका डाक्टरले आ-आफ्नो विषयको जाँच राम्ररी गर्ने हो भने डाक्टरबाट सही धारणा आउन थाल्छ । र, बिरामी पनि चाँडै निको हुन्छन् ।
त्योबेला सबैकुरा जुट्यो । ‘बेष्ट थिङ्ग इन अ बेस्ट टाइम’ भयो भनौं । त्यसपछि आइसीयुमै रहिरहँदा नै उहाँले विस्तारै सबै कुरा महसुस गर्न थाल्नुभयो । होसमा आउनुभयो । यसले गम्भीर समस्या केही निम्त्याएन । अहिले उहाँको स्वास्थ्य सामान्य अवस्थामा छ ।
१५ जनाको टिम संलग्न
डा. शंशाक कोइरालाको उपचार राष्ट्रिय चासोको विषय बनेको थियो । उहाँको उपचारमा धेरैको ध्यान थियो । त्यसैले हामीले कुनै पनि अस्पतालमा सीमित स्रोत साधन तथा जनशक्तिलाई यसपालि खुला गरिदियौं ।
यसमा डा. उपेन्द्र देवकोटादेखि डा.भगवान कोइराला, ग्राण्डी अस्पतालका डा. सुवास, पाटन अस्पतालका डाक्टर, वीर अस्पताल, मनमोहन कार्डियाक सेन्टरलगायत सबै अस्पतालका डाक्टरको संलग्नता थियो ।
यसमा हामीले निजी अथवा सरकारी, प्रतिद्वन्द्वी केही पनि हेरेनौं । बरु हामीले डा. शशांकको उपचारका लागि १५ जनाको टीम बनाएका थियौं, जसमा ऊ कहाँ काम गर्छ भन्दा पनि कुन विषयसित सम्बन्धित छ भनेर हेरेका थियौं । ती डाक्टरहरु आफ्नो सजिलोका लागि सो अस्पतालमा आवद्ध थिए होलान् । तर, उनीहरुको पेशागत धर्म भनेकै बिरामीलाई बचाउनु हो, जुन उनीहरुले निभाए पनि ।
त्यसमध्ये डा. उपेन्द्र देवकोटा सुरुदेखि नै आउनुुभयो र जाँच गर्नुभयो । सिटी स्क्यानहरु पनि आफैं बसेर हेर्नुभयो । कुनै सामान थिएन, पुगेन भन्नुपरेन । आफूलाई इच्छा लागेको सामान उपलब्ध नभएको खण्डमा आफ्नै अस्पतालबाट ती सामान ल्याउन उहाँको टीम नै अस्पताल आयो ।
त्यस्तै, डा. अर्जुन कार्की, डा. भगवान कोइरालाले पनि आफैं बसेर उपचार गर्नुभयो । टिचिङ्ग अस्पतालका डाक्टर करवीरनाथ योगी पनि आउनुभयो । उहाँ गिरिजाप्रसाद तथा सुशील कोइरालाका फिजिसियन पनि हुनुहुन्छ ।
ग्राण्डी अस्पतालका आइसीयु इञ्चार्ज डा. सुवास आचार्य पनि आउनुभयो । सबै डाक्टरलाई एउटै छानामुनि पाउनु गर्वको कुरा हो । त्यसबेला हामीले कुन डाक्टर कहाँको हो भनेर केही हेरेनौं । सबैजना उहाँलाई बचाउन तत्पर पनि थिए । त्यसका लागि हामीले डाक्टरहरुलाई आफैं फोन गरेका थियौं । उहाँहरु पनि तुरुन्तै आउनुभयो ।
सामान्यतयाः कुनै पनि रोगको विशेषज्ञता हासिल गरेका डाक्टर उक्त अस्पतालमा हुन्छन् नै । तर, त्यहाँ फरक यतिमात्र हो कि शशांकको उपचारमा दुईखाले डाक्टर प्रयोग भए । जसमा दुईजना न्युरोलोजिस्ट ओम अस्पतालकै थिए भने अरु विषयका पनि त्यस्तै थिए ।
हामीसित डाक्टर नभएर बाहिरबाट ल्याएको भन्ने हैन । यो अलिकति राष्ट्रिय चासोको विषय भएकाले पनि र, दोस्रो, रायका लागि अरु डाक्टरहरुलाई पनि यसमा सामेल गरेका थियौं । त्यो भन्दैमा यहाँका डाक्टर कम योग्य थिए भन्ने हैन । आखिर कोइरालाको उपचारमा रात दिन खटिने डाक्टर त यहीँकै थिए । अन्य डाक्टर त आउजाउ गर्थे ।
भारत नलैजानुको कारण
जतिखेर शशांकलाई राजनैतिक नेता तथा शुभचिन्तकबाट बाहिर लैजाने दबाव सिर्जना भइरहेको थियो, त्यसबेला उहाँलाई अस्पतालबाट एयरपोर्ट लैजाने अवस्था पनि थिएन ।
हामीले एयरलिफ्ट भन्छौं । एयरलिफ्ट अर्थात हवाइजहाजमा बिरामीलाई लैजाँदा बिरामीको अवस्था कस्तो रहन्छ भनेर हेर्नुपर्ने हुन्छ । माथि उचाइ हुन्छ । हावाको चाप हुन्छ । विरामीलाई तुरुन्तातुरुन्तै रगत जाँचहरु गराइरहनुपर्छ । आकाशमा रहेको विमानमा त्यो सुविधा हुन्छ कि हुँदैन ? त्यसमा भेन्टिलेटेड विरामी लैजान मिल्छ कि मिल्दैन ? सबैकुराको जानकारी राख्नुपर्ने हुन्छ ।
शशांकलाई त्यो अवस्थामा भारतको अपोलो अस्पतालसम्म पुर्याउन डेढ घण्टा लाग्थ्यो । हामीले त्यो बेलासम्म बिरामीलाई जहाजमा अवस्था के हुन्छ भनेर पनि हेरेका थियौं । कुनै पनि बिरामीलाई एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा लैजाँदा उसको अवस्था स्थिर हुन आवश्यक छ । डा. शंशाकको हकमा सुरुको केही दिन त्यो सम्भवै थिएन । तर, बाहिर सञ्चार माध्यममा भने यसबारे विभिन्न समाचार आइरहेका थिए ।
भेन्टिलेटरयुक्त भ्यानको प्रशंग
भेन्टिलेटरको कुरा गर्दा बिरामी आइसीयुमा रहँदा पहिले त उसलाई भेन्टिलेटरयुक्त गाडीको आवश्यकता नै किन पर्यो ? फेरि हामीसित भेन्टिलेटेड भ्यान उपलब्ध नभएर दिल्ली नलगेको पनि हैन । आवश्यकता खड्किएकै भए अरु अस्पतालले पनि एम्बुलेन्स पठाइदिन सक्थे । अन्य विरामीका लागि पनि अस्पतालहरुले यो सुविधा दिएकै हुन्छन् ।
फेरि काार्डियोलोजीको सुविधा भएका अस्पतालहरुले भेन्टिलेटर दिने लिने गरिरहेकै हुन्छन् । त्यसमध्ये कति एम्बुलेन्स प्रयोगमा आउँछन् भन्ने त्यो आफ्नै विषयका कुरा हुन् ।
डा. सुपात्राको भूमिका: तीन व्यक्तित्वको समिश्रण
डा. सुपात्रा एउटा साहसी महिलाको रुपमा उभिनुभयो । उहाँले साहसी महिला, राम्रो डाक्टर तथा योग्य श्रीमती तीनवटै भूमिकालाई एकसाथ निभाउनुभयो ।
अझ भन्नुुपर्दा आपतका समयमा उहाँ तीनवटाकै समिश्रण भएर उभिनुभयो र सधैं साथमा रहेर काम गर्नुभयो ।
उहाँ यसै पनि आफ्नो क्षेत्रको राम्रो डाक्टर । उहाँलाई बिरामीको अवस्थाबारे सबै ज्ञान थियो । त्यसैले पनि शायद, उहाँलाई शशांकको अवस्थाबारे बुझाउन त्यति धेरै जरुरत परेन । यदि उहाँलाई अन्य व्यक्तिसरह परामर्श दिनुपरेको भए अवश्य नै गार्हो हुन्थ्यो होला ।
सुपात्रा आफै डाक्टर भएको नाताले पनि त्यो विषम परिस्थितिलाई बुझ्नुभयो, जसले गर्दा उपचार सजिलो भयो ।
कुनै पनि चिकित्सकले बिरामीको उपचार गर्दा बिरामी तथा उसको परिवारलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ । त्यसमा उनीहरुको इच्छा पनि बुझ्नुपर्छ । त्यसैगरी बिरामीको परिवारले पनि बिरामीको अवस्थाबारे ध्यान दिनुपर्छ ।
जतिबेला एउटा बिरामी अस्पतालमा भर्ना हुन्छ, त्यसबेला ऊ राजनीतिज्ञ, पार्टीको मान्छे वा अन्य कोहीभन्दा पनि अन्य बिरामीसरह ऊ नितान्त बिरामीको रुपमा मात्रै रहन्छ । त्यस्तो बेला बिरामीका परिवारले हामी बिरामीलाई बाहिर लग्दैनौं भनिरहेका बेला अन्य ठाउँमा लाने कुरा पनि आउँदैन । यसमा दुबै कुरा लागु हुन्छ ।
शशांकको परिरवारमा पनि सबै डाक्टर । श्रीमती आफैं डाक्टर । दाजु शेखर कोइराला पनि डाक्टर नै हुन् । उनीहरु अस्पतालमै थिए ।
त्यस्तो परिस्थितिमा हामीले परिवारको इच्छालाई नै पहिलो प्राथमिकता दिनुपर्ने हुन्छ । उहाँहरु अस्पतालको उपचारलाई लिएर एकदमै विश्वस्त पनि हुनुहुन्थ्यो । फेरि उहाँको त्यो अवस्था स्थिर पनि थिएन । यसैको परिणाम होला, उहाँको उपचार राम्ररी हुन सक्यो ।
भारतबाट आएका डाक्टरको प्रतिक्रिया
भारतको नयाँ दिल्लीस्थित एम्स अस्पतालबाट आएका चारजना उच्चस्तरीय चिकित्सकको टोलीले यहाँको उपचारबारे जानकारी लिएको थियो । उनीहरुबाट समेत हामीले जुन हिसाबले उपचार गरेका थियौं, त्यो नै ठीक छ । भारतमा भए पनि, गर्ने यही हो, यसमा कुनैखालको त्रुटी छैन’ भनियो । शायद यसैको परिणाम आज बिरामी यति चाँडै तङ्रिन सफल हुनुभयो ।
कोइरालाको उपचारमा धेरैले लापरवाही भयो कि भन्ने आशंकासमेत व्यक्त गरे । यदि त्यसो भएको भए भारतबाट आएका डाक्टरहरुले नै कैफियत भएको जानकारी दिन्थे होलान् । त्यस्तै, उपचारमा संलग्न अन्य डाक्टरहरुले पनि यो कमी भयो भन्थे होला, जुन आजसम्म कहीँकतैबाट सुनिएको छैन ।
अझ यो कुरा ओममा मात्र नभएर अरु अस्पतालमा पनि भएको भए पनि शायद परिणाम यही नै हुन्थ्यो होला । अहिले काठमाडौमा पनि थुुप्रै सुविधासम्पन्न अस्पतालहरु खुलेका छन् ।
डा. शशांकमा देखिएको त्यो अवस्था कुनै पनि बिरामीका लागि अति नै डरलाग्दो अवस्था हो । त्यो अवस्थामा चिकित्साशास्त्रमामा जति जे औषधि दिनुपर्ने हो, जेजति गर्नु पर्ने हो, सम्भवतः त्यो सबै उपचार गरियो । त्यसमा कुनै कैफियत थिएन । त्यहीअनुरुप उहाँले जुन तरिकाले प्रतिकृया जनाउनुभयो, त्यो नै शायद सही उपचार विधि थियो ।
त्यसैको उपज ३६ घण्टापछि उहाँलाई भेन्टिलेटरबाट बाहिर निकालियो । त्यसमा चिकित्साशास्त्र तथा शुभचिन्तकको प्रेमले पनि काम गर्यो होला ।
कोइरालालाई अलि लामो समय अस्पतालमा राख्नुपरेको कारणचाँहि उहाँलाई मुखबाट भन्दा पनि नशाबाट दिनुपर्ने औषधि धेरै थिए । त्यसैलाई निरन्तरता दिन उहाँलाई केही दिन बढी अस्पतालमा राखेका थियौं । अन्यथा उहाँ सामान्य हुनुहुन्थ्यो । मंगलबार बेलुकीसम्म उहाँको नशाबाट दिइने औषधिको मात्रा सकियो र बुधबार डिस्चार्ज गरियो ।
डाक्टर र प्रविधिमा विश्वास
एकपटक बिरामी अस्पतालमा गइसकेपछि त्यहाँका चिकित्सकहरुले जहिले पनि शतप्रतिशत सेवा दिने कोशिश गर्छन् । सबैले आफुले गर्न सक्ने विधि र सीपको परिधिभित्र रहेर राम्रो नै गर्न खोजिरहेका हुन्छन् । त्यसमध्ये कतिमा सुविधा होला, कतिमा कम होला । त्यो अलग हो । तर, कुनै पनि अस्पतालमा बिरामी जानु भनेको उक्त अस्पताललाई विश्वास गरेर जानु नै हो । कुनै पनि अस्पतालमा बिरामीलाई त्यत्तिकै लगिँदा पनि लगिँदैन । अहिले त झन सबैजना सजग भइसके ।
यो अवस्थामा आफूलाई चित्त बुझेन भने अन्त जाने भन्ने कुरा बिरामीको छनोटको विषय हो । त्यस अवस्थामा डाक्टरले पनि बिरामीको समस्याबारे उसलाई स्पष्ट रुपमा भनिदिनै पर्छ । त्यसपछि मात्रै उसले कहाँ उपचार गर्छ भन्ने कुरा आउँछ । यति भन्दाभन्दै पनि यहाँ भएका डाक्टर गुणस्तरीय छैनन् भन्ने चाँहि होइन । सबै विधामा गुणस्तरीय डाक्टर नहोलान् । तर, जहाँ जहाँ छन्, तिनीहरु आफ्नो विषयमा योग्य तथा निपूर्ण छन् ।
नैतिकता सिकायो, ठूलो पाठ पढायो
हामीले नेपालमा भएका प्रविधिले चमत्कारै गर्छौं भन्ने हैन । तर नेपालमा जुनस्तरको सेवा सुविधा दिइरहेका छौं, त्यो राम्रो छ । हामीले प्रविधिले भ्याएसम्म राम्रो उपचार दिइरहेका छौं । त्यसैको उपज हो, अहिले स्वास्थ्य क्षेत्रले यतिसम्म प्रगति गरेको । यदि हामीले नै हाम्रो प्रविधिको विश्वास गरेनौं भने यसकोे विकास कसरी हुन्छ ?
कुनै पनि अस्पतालमा सम्पूर्ण विषयका ज्ञान भएका र नाम चलेका डाक्टर एउटै छानामुनि पाइँदैन । यसको उदाहरण यसपालि हामीले कायम गरेका छौं । जुनसुकै अस्पतालमा काम गरेको भए पनि सबैले एउटै छानामुनि निरन्तर काम गरेको हुँदैन ।
तर, हामीलाई गर्व छ कि विभिन्न अस्पतालमा काम गर्ने उहाँहरु जस्तो व्यस्त डाक्टरले पहिलो दिनदेखि नै यहाँ आएर सबै उपचारको काम गरिदिनुभयो, जुन आफैंमा एउटा उदाहरण हो । यसले गर्दा भोलि अरुलाई पर्दा पनि आफ्नो अस्पताल मात्रै भनेर अहम राखेर बस्नुहुँदैन, सबैले जुुट्नुपर्छ । शशांकको उपचारले एउटा कोशेढुङ्गा सावित गर्यो यो मामलामा ।
कुनै पनि बिरामीको उपचारका निम्ति सबैजना डाक्टरहरु यसरी नै जुट्ने हो र आ-आफ्ना विषयका डाक्टरहरु मिलेर एउटा टीम खडा गर्ने हो भने अझ धेरै सफलताका मिल्न सक्छ । सबै विरामीमा यो लागु नहोला, तर यस्ता धेरै बिरामीलाई बचाउन सकिन्छ भन्ने मेरो अभिप्राय हो ।
हामीले महाभूकम्पका बेला योखालको उपचार गरेका थियौं । त्यसबेला विभिन्न अस्पतालबाट अर्थाेपेडिक सर्जनलगायतका डाक्टरहरु मगाएका थियांै । भारतको अपोलो अस्पतालबाट पनि डाक्टर बोलाएका थियौं ।
त्यसपश्चात यो स्केलमा गरेको यस प्रकारको उपचार यो नै पहिलो हो । यसले हामीलाई इन्टेन्सिभ केयर तथा चिकित्सकको नैतिकताबारे पनि धेरै कुरा सिकायो । साथै यो कुरा अरुले पनि गर्नुपर्छ भन्ने पाठ पढायो ।
नेपालमा यही कमीका कारण अहिले हामीले थुपै्र बिरामीहरु बाहिर पठाइरहेका छौ । यो चलन विदेश लगायत भारतमा त पाइन्छ । नेपालमा यो यति धेरै सम्भव थिएन । तर, यहाँ अहमका कारण भन्नुस् वा सुविधाको अभावमा यस्तो प्रक्रिया त्यति धेरै प्रयोगमा आएको पाइँदैन ।
म कहाँ गएर उपचार गर्ने अनि मैले कस्तो उपचार लिने भन्ने कुरा व्यक्ति विशेषको रोजाइ हो । त्यसमा कसैले केही भन्न मिल्दैन । तपाईले कोबाट कहाँ उपचार गर्न चाहनुहुुन्छ भन्ने कुरा तपाईको रोजाइ तथा अधिकारको कुरा हो । धनीदेखि गरीबसम्म सबैलाई यही कुरा लागु हुन्छ । कतिपय कुराको राम्रो उपचार नेपालमा नहुन पनि सक्छ । त्योबेला जहाँ उपचार पाइन्छ, त्यहाँ जानु पनि पर्छ । त्यसका लागि हामीले उनीहरुलाई स्वतन्त्र छोडिदिनुपर्छ ।
तर, यति भन्दाभन्दै पनि यदि नेपालमा सम्भव भएका उपचार लगायतका सामान्य उपचारका लागि पनि कोही विदेश जान्छ भने उसले एकपटक सोच्नैपर्ने बेला आएको छ ।
यसरी नै नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रको विकास हुन्छ
कतिपय अस्पतालमा निश्चित विषयको विशेषज्ञको अभावमा अर्कोलाई बोलाउने परिपाटी त निश्चय नै छ र हुन्छ पनि । तर, त्यसो भन्दैमा उसले आएर ओपीडी सञ्चालन गरेर जाने हैन कि समस्या अनुसारको उपचार गरिदिने हो । अथवा उपचारका लागि अन्य अस्पताल रिफर गरिदिने र फर्काएर ल्याउने हो । यो इन्टर अस्पतालको एउटा भाग हो ।
यो अवधारणा अहिले नेपालमा पनि अलिअलि सुरु भएको छ । तर, यदाकदा हामी संकीर्ण मानसिकतामा छौं कि ? हामीले बिरामीलाई अर्को अस्पतालमा पुर्यायौं भने या त बिरामी फर्कंदैन, अथवा यो अस्पतालमा उपचार नहुने भएकाले अर्को अस्पताल पठाउने रहेछ भन्ने सोचिन्छ । यदि अर्को अस्पतालमा पठाई हाल्यो भने पनि अरुले के सोच्ला भन्ने पनि छ । तर, यथार्थ पनि यही हो कि यसरी नै स्वास्थ्य क्षेत्रको विकास हुन्छ ।
प्रतिस्पर्धा भनेको आफ्नो ठाउँमा होला । तर, जब बिरामीको उपचारको कुरा आउँछ त्यहाँ प्रतिस्पर्धा भन्दा पनि सदभाव तथा नैतिकताले काम गर्नुपर्छ जस्तो लाग्छ । यतिमात्र भए पनि यो क्षेत्रमा हामी एक खुड्किलो माथि उठ्न सक्ने थियौं ।
