बुढिँदै गएका एक प्राध्यापकले भनेको सुनेँ- केबल छाया हो अनुवादक ।
प्रौढतातिर उक्लिँदै गरेको मेरो मस्तिष्कले दोहोर्यायो- केबल छाया ।
कसले भनेको हो यो ? म जान्न चाहन्थेँ । यसो भन्ने आधार के ? कारण के ? मेरो मनमा उठेका प्रश्नहरू व्यक्त नहुँदै प्राध्यापकबाट जवाफ आयो- यो मेरो विचार होइन । क्वीटिलियन नामका विद्वान्ले भनेका हुन् । यी विद्वान्सँग उत्तरसंरचनावादीहरू सहमत छैनन्, म पनि सहमत छैन ।
ती प्राध्यापकले यति भनिसक्दा मेरो मनमा अर्को प्रश्न उठ्यो- छाया त छाया तर कस्को ? प्रश्न प्राध्यापककोमा पुग्यो । जवाफ आयो- लेखकको । अब भने म क्वीटिलियनसँग सहमत भएँ । लेखकको छाया हो अनुवादक भन्ने यिनको बुझाई राम्रै लाग्यो । मलाई स्वीकार्य थियो लेखकको छाया हुनु ।
मैले त्यसै कक्षाकोठामा त्यही बखत अनुवादक बन्ने अर्थात् लेखकको छाया बन्ने सोचेको थिएँ । यही सोच लिएर कोठामा पुगेँ, पारिजातको मैले नजन्माएको छोरो अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गर्न थालेँ । एक सातापछि अनुवाद तिनै प्राध्यापकलाई देखाएँ । उनले मेरो प्रयत्नको प्रशंसा त गरे तर अनूदित कथाको पहिलो एक दुई पंक्ति पढेपछि यस्तो कठीन अनुवादमा हात हाल्ने बेला नभएको बताए । पहिले परीक्षाको तयारी गर्न सल्लाह दिए । उनले पुरै अनुवाद पढ्न आवश्यक ठानेनन् । यसको अर्थ, म पहिलो अनुवादमा नै असफल भएँ । तर मेरो ध्येय कथा भन्दा पनि कथाकारसँग जोडिने थियो । अनुवाद जस्तोसुकै होस्, म पारिजातसँग जोडिन चाहन्थेँ । क्वीटिलियनले भने झैँ म उनको छाया बन्न चाहन्थेँ ।
मलाई लाग्यो लेखकको सङ्गतमा रहने यो सबैभन्दा उत्तम काइदा हो । लेखकको छाया बन्दा कमसेकम म लेखकको साथमा त रहन्छु, कहिले दृष्य भएर त कहिले अदृष्य भएर ।
विद्यालय छिरेदेखि नै लेखक मेरा लागि स्तुतीय बने । लेखकले मलाई आफूसँग जे छ त्यसमा गर्व गर्न सिकाए । सम्झन्छु अझै पनि उही लय र उमङ्गमा सानामा गाएको महेन्द्रमालाको कविता- सानो छ खेत सानो छ बारी सानै छ जहान । हाम्रो सात कठ्ठाको सानो खेत थियो । जम्मा दश हात मोहोडाको सोतो परेको खेतको उब्जनीले कहिल्यै वर्षदिन खान पुगेन । तर कविले हाम्रो लामपुछ्रे खेतको गुणगान गरे । मलाई आˆनो सानो खेत देखेर हिनतावोध हुन छाड्यो । बरु चिच्याई चिच्याई अरुलाई सुनाउन थालेँ- सानो छ खेत सानो छ बारी… ।
लेखकले मलाई दिक्कालको सीमाभन्दा बाहिर लिएर गए । लेखकको कल्पनाको उडानसँगै मैले आफ्नो भूगोल र समयभन्दा परको दुनियाँ देखेँ आफ्ना मनका आँखाले । दौलत विक्रम विष्टको चपाइएका अनुहारको साथ लागेर म अफ्रिका काको जंगलसम्म पुगेँ । पारिजातको शिरीषको फूलले मलाई वर्माको युद्धभूमिमा पुर्यायो । मदनमणि दीक्षितको माधवीले उत्तरवैदिक कालमा प्रवेश गरायो ।
लेखकले मलाई प्रेमको उत्तेजना र उमङ्ग देखाए, अनि विछोडको विरह र वेदना पनि । यस्तै देखेँ यासुनारी काबावातको हिमदेशमा, गोविन्द मल्ल गोठालेको पल्लोघरको झ्यालमा, लैनसिंह बाङ्देलले मुलुक बाहिरमा ।
लेखकले मलाई मनोरञ्जन दिए । वेदप्रकाश शर्माका हिन्दी उपन्यासका पाना पल्टाउन पाएपछि गर्मी विदाका लामा दिनहरू निकै छोटा लाग्थे । युधिर थापाका उपन्यासहरुले क्याम्पसका यान्त्रिक पढाइबाट त्राण दिन्थे ।
लेखकले मेरो मष्तिस्कका लागि आवश्यक चेतनाको पोषण दिए । जीवनलाई हेर्ने दृष्टिकोण दिए, भोग्ने शैली बताए । खलिल जिब्रानको द प्रोफेट, हर्मन हेस्सेको सिद्धार्थ, जे कृष्णमूर्तिको द फस्ट एन्ड लास्ट फ्रिडमसँग भेट नभएको भए मेरो जीवनको बाटो अर्कै हुन्थ्यो, हिँडाइको गति अर्कै ।
लेखकले मलाई असल मित्र दिए । यिनले दिएका पुस्तकभन्दा असल मित्र मैले आजसम्म फेला पारेको छैन । पुस्तकसँग रहँदा म आफूलाई कहिल्यै एक्लो महसुुस गरिनँ, गर्दिनँ ।
मेरा प्रिय लेखकहरू मैले सोच्न नसेकेको सोच्थे । मैले नदेखेको दुनियाँ देखाउँथे, नबुझेको रहस्य बुझाउँथे, नपुगेको भूगोलमा पुर्याउँथे । यिनका सृजनामा मेरा आफ्नै अव्यक्त अनुभूतिहरू व्यक्त भएझैँ लाग्थो । पछिपछि मलाई उदेक लाग्न थाल्यो- के हो यो लेखक भन्ने प्राणी ? ! भेट्नु त परै जाओस, कहिल्यै देखेको पनि होइन । तर उसका शब्दले जीवनमा उर्जा आउँछ । शरीरमा उत्तेजना सलबलाउँछ, मनमा अनेकौँ भावना उम्लिन्छ । मेरा लागि कहीँ कुनै चमत्कारी थियो भने त्यो लेखक नै थियो ।
म लोभिन्थे यिनका सृजनाको भाषा देखेर । विद्यालय र विश्वविद्यालयका कक्षाकोठामा, परीक्षा कोठामा मैले भाषासँग सधैँ अनुनय गरेँ- मलाई साथ देऊ । विद्यालय र विश्वविद्यालयका नेपालीका शिक्षकहरू भन्थे- देवकोटालाई शब्दहरूले पछ्याउँथे । म कल्पना गथेँ- तालु खुइलिएको मान्छे दौडँदै छ, भाग्दै छ । हावाले उडाएका सिसौका सुकेका पातझैं शब्दहरू उसका पछाडि दौडिरहेका छन् । भन्दैछन् ती- लेख हामीलाई लेख ।
यता आफू छु दिनमा एउटा शब्द पनि याद गर्न धौधौ पर्ने । वाक्यमा प्रयोग गर भन्दा निकै बेर कलम टोक्ने । भाषा मसँग कहिल्यै प्रेमलिन बनेन । म पछिपछि लुरुलुरु हिँडिरहेँ । म जति जति पछ्याउथेँ ऊ उतिउति पर जन्थ्यो र मलाई आइजआइज भने झैँ गथ्र्यो । यो क्रम अहिले पनि उस्तै छ । तर मेरा लेखकको लेखनीमा तिनका भावना र भाषा एउटै तालमा नाचेको देख्थेँ । भावना र भाषा एकाकार भएपछि तिनका कविता मेरा लागि मन्त्र बन्थे । तिनका कथा र उपन्यासको जगत् सजिव भएको पाउथेँ । तिनका निबन्ध मेरा लागि चिन्तनको चौतारी बन्दथ्यो । यस्तो चमत्कारी चेतना बन्न नसकेपनि कमसेकम म यसको छाया त बन्न सक्छु । यही छाया अस्तित्व स्वीकार गर्दै म अनुवादमा लागेँ ।
अनुवाद अर्थात् अनुवाचन- लेखकलाई अनुसरण गरेर गरिने बाचन । लेखक बोल्छ, अनि म बोल्छु ऊ पछि । म लेखकको भाषा बुझ्छु, उसको चेतनामा भित्रिन्छु । त्यसपछि बाहिर निस्किएर अर्को भाषामा बोल्छु । भावना उसको तर अनुवाचनको भाषा मेरो । यसरी नै मैले अनुवाचन गरेँ गोविन्दराज भट्टराईको सुकरातको पाइलाको, मोतीराम भट्टको पिकदूतको, रक्ष राईको पोएट इन किलिङ् जोनको, निरज भट्टराईको धुवाँको धागोको, नवीन प्राचीनको उभिएर एक्लैको ।
यी लेखकहरूले पहिला सोचे अनि लेखे नेपालीमा । यिनलाई मैले पढेँ नेपालीमा, मनन गरेँ र मानसिक पाठ बनाएँ अङ्ग्रेजीमा । यसरी तयार भएको अमूर्त पाठलाई अनुलेखन गरेँ अङ्ग्रेजीमा । यस कर्ममा लाग्दा मेरो सन्तुष्टिको पारो माथि चढ्दै गयो । चढिरहेछ । यहि सन्तुष्टिले गर्दा अनुवाद मेरो जीवनको अभिन्न पाटो बन्यो । अनुवाद बेगरको दैनिकी मलाई असहज लाग्न थालेको छ । अनुवादक झुम्पा लाहिरीलाई जस्तै अनुभव हुन थालेको छ अचेल मलाइ- म अनुवाद गर्छु, त्यसैले म छु । लाहिरीको अस्तित्वादी यस भनाइमा म केही थपी हेर्छु- लेखक छन् र म अनुवादक छु ।
म अनुवादक, लेखकको छाया । लेखकसँगै फैलिएको भानमा रमाउँछु । मेरो यो भानमा तुक पनि छ । रक्ष राईको पोयट इन किलिङ् जोन अनुवाद गरेँ । बेलायतमा छापियो । कवि राईसँगै म पनि बेलायतमा छु जहाँ म अहिलेसम्म पुगेको छैन । सार्क कल्चरल सेन्टर, कोलम्बोले मोतीराम भट्टका पिकदूत र अन्य केही कविता छाप्दैछ । मोतीराम भट्टको सृजनासँगै म उनको छाया बनी श्रीलङ्कामा छु, जुन मलाई चनाको जस्तो आकार भएको देश भन्ने मात्र थाहा छ । मलाई न त्यहाँको हावाको वहाव थाहा छ न त पानीको स्वाद ।
बितेका १७ वर्षदेखि म यो विशाल एम्पिथियटर जस्तो काठमाडौँ उपत्यकामा छु । तर म अनुवादक मेरा लेखकहरूको साथ लागेर केही फैलिएको छु बाहिर । दार्जिलिङ्बाट इन्द्रबहादुर राईले अनुवाद शीर्षकमा कथा लेखेका छन् । त्यसमा एउटा पात्रले भनेको छ- फैलिअ, नत्र सिद्धिन्छौ । फैलिने माध्यम अनुवाद हो भन्ने यस पात्रको ठम्याइ छ । हो पनि । अनुवाद नहुने लेखक आफ्नै भाषाको सानो बनपाखामा केही समय सुसेल्छ र हराउँछ । उसको सृजनात्मक सुसेली अर्को भाषाको पाखामा सुनिँदैन । भिन्न भाषी पाठकलाई सुनाउन अनुवादकले उनीहरूकै भाषामा सुसेल्नु पर्छ । म पनि फैलिन चाहन्थे लेखकको सुसेली सुसेल्दै । मैले अनुवाद गरेका लेखकहरू जहाँजहाँ पुगेका छन् त्यहाँत्यहाँ म पनि साथै पुगेको छु, तिनका छाया बनेर ।
म आनन्दित छु यो फैलावटमा । गत हप्ता कवि, अनुवादक रामानुजनलाई पढेपछि त लेखकको छाया बन्नुमा मलाई गर्व लाग्न थालेको छ । रामानुजन भन्छन् –आफ्नो छायाबाट कोही पनि अलग हुन सक्दैन ।
मैले अनुवाद गरेका लेखकहरू म अर्थात् आफ्नो छायाबाट अलग्गिन सक्ने छैनन् । चाहेर पनि अब उनीहरू आफ्ना अनूदित सृजनामा मेरो उपस्थितिलाई नकार्न सक्दैनन् । अनुदित सृजनाको जग्गामा लेखक र म सँगै उभिने छौँ । म मेरा लेखकहरुबाट अलग हुने छैन ।
