समाजले महिलामा सिर्जना गरेको भ्रम

हाम्रो समाजमा महिलाहरूको भूमिका र उनीहरूको अस्तित्वको परिभाषा एक जटिल र विवादास्पद विषय रहँदै आएको छ। समाजले महिलाहरूलाई विभिन्न भ्रमहरूको जालोमा बाँधेर राखेको छ, जसले उनीहरूको व्यक्तिगत विकास, आत्मसम्मान र समग्र जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। यी भ्रमहरू यति गहिरो गरी जरा गाडेर बसेका छन् कि धेरै महिलाहरू आफैं पनि यी भ्रमहरूलाई आफ्नो पहिचानको अभिन्न अंग मान्न पुगेका छन्।

सुरुवातमै, हामी बाह्य सौन्दर्यको भ्रमलाई हेरौं। समाजले महिलाहरूलाई एक विशेष प्रकारको सौन्दर्यको मापदण्डमा फिट हुनुपर्ने दबाब दिएको छ। लामो कपाल, गोरो छाला, पातलो शरीर-यी सबै ‘आदर्श’ महिलाको परिभाषा बनेका छन्। यो मापदण्ड पूरा गर्न महिलाहरूले आफ्नो शरीरलाई विभिन्न प्रकारका यातना दिनुपर्ने हुन्छ।

उदाहरणका लागि, वाक्सिङ जस्ता पीडादायी प्रक्रियाहरू गर्नुपर्ने वा अप्ठ्यारा र पीडादायी हिल जुत्ता लगाउनुपर्ने बाध्यता। यो भ्रमले महिलाहरूलाई आफ्नो प्राकृतिक सौन्दर्यलाई स्वीकार गर्न र आत्मविश्वासका साथ जीवन बिताउन कठिन बनाइदिएको छ।

यो बाह्य सौन्दर्यको भ्रम सीधै पोशाक र शृंगारको भ्रमसँग जोडिएको छ। समाजले महिलाहरूलाई विशेष प्रकारका लुगा लगाउन, गहनाहरू धारण गर्न र मेकअप गर्न प्रोत्साहित गर्छ। घाँटीमा पोते, हातमा चुरा, निधारमा टीका – यी सबै ‘संस्कारी’ महिलाको पहिचान बनेका छन्। तर के यी बाह्य चिह्नहरूले साँच्चै नै कुनै महिलाको चरित्र वा व्यक्तित्वलाई परिभाषित गर्न सक्छन्? यो प्रश्न हामी सबैले गम्भीरतापूर्वक सोच्नुपर्ने बेला आएको छ।

पोशाक र शृंगारको भ्रमसँगै रङ्गको भ्रम पनि जोडिएर आउँछ। समाजले महिलाहरूलाई केही विशेष रङ्गहरूमा मात्र सीमित गर्ने प्रयास गरेको छ। रातो र गुलाबी रङ्गलाई ‘महिलाको रङ्ग’ भनेर चित्रण गरिन्छ, जबकि अन्य रङ्गहरू, विशेषगरी गाढा रङ्गहरू, पुरुषहरूका लागि छुट्याइएका छन्।

यो भेदभावपूर्ण दृष्टिकोणले महिलाहरूको व्यक्तिगत रुचि र स्वतन्त्रतालाई कुण्ठित गर्छ। अझ दुःखद् कुरा त के छ भने विधवा महिलाहरूलाई रङ्गीन लुगा लगाउन निषेध गरिन्छ, मानौं उनीहरूको खुशी र जीवन्तता उनीहरूका पतिसँगै समाप्त भएको छ।

यी बाह्य भ्रमहरूबाट अझ गहिराइमा जाँदा, हामी महिलाको भूमिका र जिम्मेवारीको भ्रमसँग जुध्नुपर्छ। समाजले महिलालाई मुख्यतया घरको काम र पारिवारिक जिम्मेवारीमा सीमित राख्ने प्रयास गरेको छ। घर सम्हाल्ने, खाना पकाउने, बच्चा हुर्काउने – यी सबै ‘महिलाको काम’ भनेर परिभाषित गरिएका छन्।

यो सोचले महिलाहरूलाई व्यावसायिक र सामाजिक अवसरहरूबाट वञ्चित गर्छ, उनीहरूको व्यक्तिगत विकास र आर्थिक स्वतन्त्रतालाई कुण्ठित गर्छ। यो पितृसत्तात्मक सोचले महिलाहरूलाई घरको चार दिवारभित्र सीमित राख्न खोज्छ, जबकि बाहिरको संसार पुरुषहरूको लागि मात्र हो भन्ने भ्रम फैलाउँछ।

यो भूमिकाको भ्रमसँग जोडिएर आउँछ शिक्षा र आर्थिक स्वतन्त्रताको भ्रम। एकातिर हाम्रो समाजले सरस्वतीलाई विद्याकी देवी र लक्ष्मीलाई धनकी देवीको रूपमा पूजा गर्छ। तर अर्कोतिर, यही समाजले महिलाहरूलाई शिक्षा र आर्थिक स्वतन्त्रताबाट वञ्चित गर्ने प्रयास गर्छ। छोरीहरूलाई स्कूल पठाउन अनिच्छा देखाउने, उच्च शिक्षाको लागि विदेश पठाउन नचाहने र पैतृक सम्पत्तिमा अधिकार नदिने प्रवृत्ति यसैको परिणाम हो। यो विरोधाभासपूर्ण स्थितिले महिलाहरूको शैक्षिक र आर्थिक विकासमा ठूलो बाधा सिर्जना गर्छ।

हामी ‘संस्कारी महिला’को भ्रमलाई हेरौं। समाजले एक विशेष प्रकारको महिलालाई मात्र ‘संस्कारी’ वा ‘आदर्श’ मान्छ- जो चुपचाप सहन्छिन्, प्रश्न गर्दिनन् र समाजका सबै नियमहरूलाई निर्विवाद स्वीकार गर्छिन्। परिवारको लागि भोकै बस्ने, पतिको गोडाको पानी पिएर व्रत तोड्ने र सबै प्रकारका शोषण र दमन सहेर बस्ने महिलालाई ‘आदर्श’ मानिन्छ। यो भ्रमले महिलाहरूको स्वतन्त्र सोच, आत्मसम्मान र व्यक्तिगत विकासलाई कुण्ठित गर्छ।

यी सबै भ्रमहरू एकअर्कासँग गहिरो रूपमा जोडिएका छन् र एक जटिल जाल बनेका छन् जसले महिलाहरूलाई चौतर्फी रूपमा बाँधेर राखेको छ। यो जाललाई तोड्न र महिलाहरूलाई वास्तविक स्वतन्त्रता दिन समाजमा व्यापक परिवर्तन र चेतनाको आवश्यकता छ। यसका लागि केवल कानूनी सुधार मात्र पर्याप्त छैन, बरु हाम्रो सामूहिक मानसिकतामा परिवर्तन ल्याउनु अत्यावश्यक छ।

महिलाहरू स्वयंले पनि यी भ्रमहरूप्रति सचेत हुनु र तिनलाई चुनौती दिनु आवश्यक छ। उनीहरूले आफ्नो वास्तविक क्षमता र सम्भावनाहरूलाई पहिचान गर्नुपर्छ र समाजले थोपरेका सीमाहरूलाई तोड्ने साहस गर्नुपर्छ। शिक्षा, आर्थिक स्वतन्त्रता र आत्मनिर्णयको अधिकार- यी सबै महिला सशक्तीकरणका आधारभूत तत्त्वहरू हुन्।

समानता, सम्मान र स्वतन्त्रताको वातावरण सिर्जना गर्न सबै पक्षको सक्रिय सहभागिता अपरिहार्य छ। पुरुषहरूले पनि यी भ्रमहरूलाई चिन्नु र तिनलाई तोड्ने प्रयासमा सहभागी हुनु महत्त्वपूर्ण छ। परिवार, शिक्षा संस्था, मिडिया र समाजका सबै क्षेत्रहरूले यी भ्रमहरूलाई चुनौती दिने र नयाँ, समतामूलक मूल्यहरूलाई प्रवर्धन गर्ने दायित्व लिनुपर्छ।

महिलाहरूमाथि थोपरिएका यी भ्रमहरूलाई चिर्न सजिलो छैन, तर यो असम्भव पनि छैन। यसका लागि निरन्तर प्रयास, संवाद र सामूहिक प्रतिबद्धताको आवश्यकता पर्छ। जब हामी यी भ्रमहरूलाई चिर्न सफल हुन्छौं, तब मात्र हामी एक स्वस्थ, समतामूलक र न्यायपूर्ण समाजको निर्माण गर्न सक्षम हुनेछौं- जहाँ हरेक व्यक्ति, चाहे पुरुष होस् वा महिला, आफ्नो पूर्ण क्षमतासम्म पुग्न सक्षम हुनेछ।

मिश्र नेपाल ल क्याम्पसमा अध्ययनरत विद्यार्थी हुन्।