गणतन्त्रको भाष्यः पहाडीको धोती, पाण्डेको लठ्ठी ! 

१७ मंसिर, काठमाडौं । तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले अधिनायकवाद लादेका बेला कांग्रेस/कम्युनिस्ट लगायतका राजनीतिक दलले आन्दोलन उठाउन सकिरहेका थिएनन् । त्यसबेला सातदलीय मोर्चा जनतामा अलोकप्रिय थियो ।

राजनीतिक दलहरु कमजोर बनेका बेलामा डा. देवेन्द्रराज पाण्डे, कृष्ण पहाडीलगायतका नागरिक अगुवाले लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक आन्दोलनका लागि वातावरण बनाए । दलका तर्फबाट गगन थापा, गुरु घिमिरे लगायतका युवाहरुले गणतन्त्रको झण्डा उठाए ।

अहिले देशमा लोकतन्त्र स्थापना भएको १३ वर्ष लागिसक्यो । यसबीचमा गणतन्त्र घोषणा भयो । संविधानसभाबाट संविधान पनि बन्यो । तीनै तहका चुनाव सम्पन्न भए । स्थानीय एवं प्रादेशिक सरकार बने । ५ वर्ष कसैले ढाल्न नसक्ने गरी बहुमतको स्थिर सरकार पनि बन्यो । राजनीतिक संक्रमणकाल सकियो ।

तर, निरंकुश राजतन्त्रको अन्त्य भएर संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना भइसक्दा पनि जनतामा उत्साह पलाउन सकिरहेको छैन । गणतन्त्रविरोधी शक्तिहरु उत्साहित बन्दै गइरहेका छन् भने आम जनतामा ‘मास फ्रस्टेसन’ देखिन थालेको छ । ०६२ सालमा जस्तै फेरि पनि दलहरु अलोकप्रिय बन्न थालेका छन् ।

गणतन्त्रको टावर मानिने राष्ट्रपति जनतामा आलोचित बनिरहेकी छिन् । दुईतिहाई बहुमतको सरकार अलोकप्रिय र निरीहजस्तै देखिन थालेको छ ।

देशको निराशाजनक परिस्थितिलाई देखेर कतिपय मानिसले गणतन्त्रका अभियन्ताहरुमाथि नै प्रश्न तेर्स्याउन थालेका छन्- के तपाईहरुले यस्तै अवस्थाका लागि गणतन्त्र ल्याउनुभएको हो ? तपाईहरुले व्यवस्था परिवर्तनसँगै यी दलहरु सुध्रिने छन् र अब गल्ती गर्ने छैनन् भनेर जनतालाई आश्वासन दिनुभएको होइन ? अनि अहिलेको यो भद्रगोल अवस्थाप्रति तपाईहरु किन केही पनि बोल्नुहुन्न ? आदि-इत्यादि ।

देशको यही परिस्थितिबीच हामीले केही दिनअघि बिराटनगर पुगेर नागरिक आन्दोलनका अगुवा एवं गणतन्त्रका अगुवाहरुलाई भेट्यौं र उनीहरुका कुरा सुन्यौं । आखिर, गणतन्त्रका अभियन्ताहरु पनि राजनीतिक दल नसुध्रिएकोमा चिन्तित रहेछन् । अझै पनि देशको अवस्था यस्तै रही रहे गणतन्त्रविरोधी, दक्षिणपन्थी एवं विखण्डनवादी तत्वहरुले टाउको उठाउन सक्ने  गणतन्त्रवादीहरुले चिन्तासमेत व्यक्त गरे ।

मानवअधिकारकर्मी कृष्ण पहाडी संस्थापक सभापति रहेको ‘मानवअधिकार तथा शान्ति समाज’को  दुई दिने राष्ट्रिय परिषद बैठकमा सहभागी हुन बिराटनगर पुगेका गणतन्त्रका अभियन्ताहरुले उपलब्धिहरूको रक्षाका लागि फेरि सक्रिय हुनुपर्ने निश्कर्ष निकाले ।

आलोचना गर्न पनि सक्दैनौं, समर्थन गर्न पनि – डा. पाण्डे

नागरिक आन्दोलनका अगुवा डा. देवेन्द्रराज पाण्डे उमेर हदका कारण लौरो टेकेर हिँड्छन् । बिराटनगर पुगेका बेला पाण्डेले देशको वर्तमान अवस्थाका कारण आफूलाई परेको सकसबारे प्रतिक्रिया दिँदै भने- ‘यी दलहरुलाई हामी आलोचना गर्न पनि सक्दैनौं, समर्थन गर्न पनि सक्दैनौं । आलोचना गर्‍यो, लोकतन्त्रका विरोधीहरुलाई फाइदा पुग्छ । तिमीहरुले नै ल्याएको त हो नि भन्छन् ।’

०६२/०६३ को जनआन्दोलनलाई सम्झँदै पाण्डेले भने- ‘एक प्रकारले ती दिनहरु चुनौतीपूर्ण थिए । रोमाञ्चक पनि थिए । हामीले होस्टे गर्‍यौं । दलहरुलाई शान्ति प्रक्रियामा ल्याएर लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा हामी सफल भयौं ।’

वर्तमान दिनहरु सम्झँदै डा. पाण्डे भन्छन्- ‘हाम्रा कठिन दिनहरु त्यसपछि आए । एकजना पत्रकार इन्टरभ्यु गर्न आउनुभयो, प्रश्नहरु थिए- संघीय गणतन्त्र तपाईहरुले ल्याएको हैन ? यही बेथिति देख्नलाई हो ? नागरिकको अवस्था यो छ । म आफू राजनीतिक व्यक्ति होइन । त्यो अगुवा हैन, कता-कता के भइयो, के भइयो जस्तो अवस्था छ ।’

आफूहरुले ०६२/ ०६३ को आन्दोलनमा दलहरुलाई सघाएको डा. पाण्डेको भनाइ छ । दलहरुको विकल्प दलहरु नै हुनुपर्ने भएकाले आफूहरुले लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना गरेर दलहरुलाई छाडिदिएको उनको तर्क छ ।

डा. पाण्डे भन्छन्- ‘जनताले विश्वास गरेर सात दललाई सघाएका हुन् । राजनीतिक पार्टीहरुको दायित्वमा र भूमिका के हो भनेर राजनीतिक नेताहरुका बारेमा हामीले सम्झायौं । यति गरेर छाडिदियौं ।’

अब जनताले गरेको त्याग र बलिदानलाई संस्थागत गर्नुको अर्को विकल्प नरहेको पाण्डेको विश्लेषण छ । यसो गर्न सकिएन भने आगामी दिनहरु चुनौतीपूर्ण हुने उनी बताउँछन् । पाण्डे भन्छन्- ‘यो त्याग बलिदानका आधारमा संस्थागत संरचनाहरुलाई अरु मजबुद बनाएर जनतालाई बलियो बनाउन लागेनौं भने आगामी दिनहरु चुनौतीपूर्ण छन् । यसका लागि हामीले केही गर्नुपर्छ भने गर्नुपर्छ भन्ने लागेको छ ।’

नागरिक आन्दोलनका अगुवा पाण्डेले अब राजनीतिक दलभित्रका युवाहरुले पनि आ-आफ्नो पार्टीमा शुद्धीकरणका लागि दबाव दिनुपर्ने बताए । उनले भने- ‘त्योबेला जसरी नागरिकहरुले दललाई दबाव दिए, अब पार्टीभित्रका राम्रा युवाहरुले आ-आफ्नो पार्टीलाई दबाव दिनोस् ।’

ओलीजी, ५ वर्ष चलाएर देखाउनोस्- कृष्ण पहाडी

ज्ञानेन्द्रको शासनकालमा जोखिम मोलेरै भए पनि गणतन्त्रको नारा लगाएर देशैभरि चर्चित बनेका मानवअधिकारकर्मी एवं नागरिक आन्दोलनका अगुवा कृष्ण पहाडीले अहिले पनि पहेंलो बस्त्र लगाउन छाडेका छैनन् । पहिले उनी पहेंलो सर्ट र पाइन्ट लगाउँथे, केही महिनायता उनले पाइन्ट लगाउन छाडेर धोती लगाउन थालेका छन् ।

बिराटनगरमा धोती र कूर्तामा देखिएका पहाडी निकै गम्भीर देखिन्थे । आफ्नो गृहनगरमा उनले मेचीदेखि महाकालीसम्मका करिब ३ सय मानवअधिकार अभियन्ताहरुलाई उतारेर दुई दिने बैठकको आयोजना गरेका रहेछन् । विदेशी डलर र सरकारबाट चन्दा नलिने संस्थाको रुपमा उनले मानवअधिकार तथा शान्ति समाजको स्थापना आजभन्दा २१ वर्ष पहिले गरेका हुन् ।  अहिले यसलाई जगाउने र लोकतान्त्रिक गण्तन्त्रको रक्षा गर्ने अभियानमा पहाडी सक्रिय रहेको देखाउँथ्यो उनको सक्रियताले ।

प्रधानमन्त्री ओलीज्यु ! ५ वर्षे कार्यकाल पूरा गरेर देखाउनोस् । बोझ भएर जानुहुन्छ कि, हाईहाई भएर जानुहुन्छ, त्यो तपाईको कर्ममा भर पर्छ

पहाडीले देशमा विखण्डनको बिउ रोप्ने काम भइरहेको खतरा औंल्याए । तर, उनले ओली सरकारको विरुद्धमा आन्दोलन गर्ने पइामा आफूहरु नरहेको स्पष्ट पार्दै ५ वर्ष सरकार चलाएर देखाउन प्रधानमन्त्री केपी ओलीलाई चुनौती दिए ।

‘हामी यो सरकारविरुद्व आन्दोलन गर्दैनौं । यो हाम्रो काम होइन । मानवअधिकारसम्मत आचरण भएन भनेमात्रै हो’ पहाडीले भने, ‘यो सरकारलाई हामी शुभकामना दिन चाहन्छौं । २००७ देखि आजसम्म कुनै पनि सरकारले ५ वर्षे कार्यकाल पूरा गर्न सकेका छैनन्, तपाई प्रधानमन्त्री ओलीज्यु ! ५ वर्षे कार्यकाल पूरा गरेर देखाउनोस् । बोझ भएर जानुहुन्छ कि, हाईहाई भएर जानुहुन्छ, त्यो तपाईको कर्ममा भर पर्छ ।’

तर, सरकारको काम गराई हेर्दाखेरि धेरै आशा गर्ने ठाउँ नरहेको पहाडीले सांकेतिक अभिव्यक्ति दिए । ‘अम्बा कुहिएको छ कि छैन भनेर थाहा पाउन पूरै अम्बा खानुपर्दैन,’ पहाडीले ओली सरकारतिर संकेत गर्दै भने, ‘गन्धचाहिँ त्यतैतिर जाँदैछ ।’

०६२/०६३ को जनआन्दोलनका बेलामा राजनीतिक समाज कमजोर भएकाले त्यो कमजोर राजनीतिक समाजलाई पार्टीको विकल्प पार्टी नै हुन्छ भनेर नागरिक आन्दोलनले सघाएको   पहाडीले स्मरण गरे ।

केही दिन पहिले आफूहरुले बालुवाटारमा प्रधानमन्त्री ओलीलाई डेढघण्टासम्म भेटेको सुनाउँदै पहाडीले भने- ‘डेढघण्टा भेटेको, उहाँले १ घण्टा २० मिनेट बोल्नुभो । म माअवअधिकार शान्ति समाजकै मान्छे हुँ भनेजसरी प्रस्तुत हुनु भो । तर, व्यवहार अर्कै छ । मुखमा रामराम, बगलीमा छुरा भनेको यही हो ।’

पहाडीले देवेन्द्र पाण्डेतर्फ इंगित गर्दै भने, ‘देवेन्द्रराज पाण्डेप्रति नागरिकहरुको अगुवाका रुपमा उच्चसम्मान छ । र, एउटा गुनासो पनि छ- उहाँले धेरै इतिहास बोकेर बस्नुभएको छ । उहाँले आत्मकथा लेख्नुपर्छ ।’

पाण्डेको लठ्ठीमा तागत छ, त्यो देखाउनोस्- गगन थापा

पूर्वमन्त्री एवं सांसद गगन थापा नागरिक अभियन्ता होइनन् । उनी नेपाली कांग्रेसका नतेा हुन् । ०६२/०६३ को आन्दोलनमा उनी विद्यार्थी नेता थिए । उनले पार्टीको लाइनलाई क्रस गरेर गणतन्त्रको वकालत गरेका थिए । नागरिक अगुवाहरुको आन्दोलनमा सहभागिता जनाएका थिए ।

जनआन्दोलन सफल भएको १३ वर्षपछि प्रतिपक्षी बेञ्चमा बसेका थापाले बिराटनगर पुगेर भने- ‘हामीले चाहेको संरचना पाएका छौं, अब यसमा टेकेर अगाडि बढ्नुको विकल्प छैन । देवेन्द्रराज पाण्डेको हातमा रहेको लठ्ठीमा ताकत त, त्यो तागत देखाउनोस् । कृष्ण पहाडीको गर्जनमा तागत छ, त्यो तागत फेरि हामीलाई चाहिएको छ । अर्जुन पराजुलीको कवितामा तागत छ, त्यो तागत चाहिएको छ । त्यो तागतमा हामीले ल्याएको परिवर्तनलाई जोगाएर जनताका अपेक्षाहरुलाई पूरा गर्नुपर्छ ।’

कांग्रेस नेता थापाले भने- ‘आन्दोलन सफल भएको पनि १३ वर्ष भइसक्यो । त्योबेलामा हामीलाई सोध्ने गरिन्थ्यो, आन्दोलनपछि के हुन्छ ? हामी भन्थ्यौं, त्यसपछि एउटा नयाँ यात्रा सुरु हुन्छ । हामी सबै सम्मानित, सम्पन्न र सुखी हुनेछौं । यसको जगका लागि लोकतान्त्रिक गणतन्त्र सहितको संविधान आवश्यक हुन्छ भन्यौं । यहाँसम्म हामी आइपुग्यौं । भर्खरै हामीले त्यो जग हाल्यौं । अब हाम्रो काम भनेको हामीले धेरै समयदेखि प्रतिक्षा गरेको त्यो घर बनाउने हो ।’

तर, विगतमा आफूहरुले जनतालाई देखाएको सपना साकार हुन नसकिरहेको थापाले गुनासो पोखे । उनले भने- ‘योबेला मलाई त्यसबेलाको युवकले आएर सोध्यो भने यो जगमा अब घर बन्छ भनेर भन्न सकिरहेको छैन । राजाको आसन त अलिकति होचो रहेछ, त्योभन्दा माथिको आसनमा बस्नुपर्छ भन्ने दौडमा राष्ट्रपति लागिरहेको देख्दाखेरि….।’

जनताले गणतन्त्रका राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीलाई राजाभन्दा फरक रुपमा देख्न चाहेको थापाले बताए । उनले भने- ‘ म राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीलाई प्रदेश २ को बेटी बचाउ आन्दोलनको नेतृत्व गरेको हेर्न चाहन्छु । प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले कञ्चनपुर पुगेर निर्मलाका आमाबुबालाई भेटेर ‘म छु नआत्तिनु, निर्मला मेरी पनि छोरी हो भनेको हेर्न चाहन्छु ।’

गणतन्त्रका शासकहरुले जनताको मर्मलाई छुन नसकेको गुनासो थापाको छ । उनले भने-‘हामीले संघीयताको मर्ममा कहाँ छोएका छौं । ? मर्म कतिवटा प्रदेश भन्ने होइन, मर्म शासनमा जनताको सहभागिताको हो । मर्म जनताको नजिकको सरकारको हो । औपचारिक प्रजातन्त्र अर्थात, शासक बलियो हुने तन्त्र होइन, नागरिक बलियो हुने लोकतन्त्र खोजेको हो हामीले ।

युवा नेता थापाले आगामी दिनका चुनौतितर्फ फर्केर भने- ‘हामीले अब समय खेर फाल्नु हुँदैन । हामीले जनतामा विश्वास जगाउन सकेनौं भने विखण्डनको नारा अगाडि आउन सक्छ । काहीँ बिध्वंशको नारा अगाडि आउन सक्छ । काहीँ जातको नारा लगाएर, राष्ट्रवादको नारा लगाएर त्यो आउन सक्छ । त्यसैले यो प्रणालीप्रतिको विश्वास, हामीले गरेको परिवर्तनप्रतिको विश्वास जगाउनुपर्छ ।’

थापाले अगाडि भने- ‘सुधार्नुपर्ने ठाउँहरुलाई सुधारेर, दवाब सिर्जना गर्नुपर्ने ठाउँहरुमा दवाब सिर्जना गरेर विधि, प्रक्रिया आचरणका कुराहरुमा परिवर्तन गर्नुपर्ने बाध्यताको स्थिति सिर्जना गरेर हामीले चाहेको ठाउँमा नेपाललाई पुर्‍याउनु पर्नेछ । यसमा मलाई विश्वास छ ।’

अब सरकार र दलहरुलाई दबाव दिनका लागि डा. देवेन्द्रराज पाण्डे र कृष्ण पहाडीहरु  फेरि अगाडि बढ्नुपर्ने खाँचो रहेको कांग्रेस नेता थापाले बताए । जनआन्दोलनका बेला सडकमा कविता वाचन गर्ने अर्जुन पराजुलीले कविता लिएर पुनः उत्रनुपर्ने थापाले बताए ।

‘पाल्ने जन्तु कुनै नपाएपछि दाह्री पालें’

मानवअधिकार तथा शान्ति समाजले गराएको गणतन्त्रवादीहरुको जमघटमा कवि अर्जुन पराजुलीले तीनवटा व्यंग्यात्मक कविता सुनाएर माहौल तताएका थिए ।

कवि पराजुलीले गणतन्त्रमा पाल्ने कुरा केही नपाएपछि दाह्री पालेको भन्दै व्यंग्य गरे । त्यसैगरी राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले दशैंमा टीका लगाइदिँदा शीतलनिवासमा घुँडा टेकाएको प्रति कवि पराजुलीले यसरी व्यंग्य गरे-

गणतन्त्र ल्याएर मात्रै पुग्दैन

त्यसलाई ड्रेस बनाएर लगाउन

सूचीकारकहाँ गएर छेकाउनुपर्छ ।

टीको लगाइदिँदा

जनतालाई घुँडा टेकाएर मात्रै पुग्दैन

टाउको समेतै टेकाउनुपर्छ !

पराजुलीका कविता यहाँ पढ्नुहोस् 

अर्जुन पराजुलीको व्यंग्य– जनताको लागि !