अस्तित्व रक्षाका लागि संघर्ष गर्दै सुन्दर सुन गोहोरो

पहेंलो वा सुनौलो मनिटर दक्षिण एशियाको विशेषगरी बंगलादेश, भारत, नेपाल र पाकिस्तानमा वासस्थान रहेको पाइन्छ। पहेंलो वा सुनौलो मनिटर एक मांसहारी चिसो रगत भएको सरीसृप हो। सुन गोहोरो, रानी गोहोरो, पिरो गोहाटी, घोटी र गोडोलाई सामान्यतया पहेँलो मनिटर, गोल्डेन मोनिटर, छोटो टोइ मनिटर र इन्डियन पहेंलो मनिटर भनिन्छ। नेपालमा यसलाई ‘सुन गोहोरो’ भनेर चिनिन्छ र प्रायः मनसुन अवधिमा सक्रिय हुन्छ।

सुन गोहोरो नेपालमा लोपोन्मुख प्रजातिको वन्यजन्तु र वनस्पति (साइटिस) र (आईयूसीएन) को रातो सूचीमा रहेका लोपोन्मुख प्रजातिहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारसम्बन्धी महासन्धिको परिशिष्ट १ प्रजाति हो। शाह र तिवारी, (२००४) अनुसार यो गण्डकी, कोशी, कर्णाली र महाकाली नदीको किनारमा पाइन्छ जुन चितवन र बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जहरू मुख्य क्षेत्र हुन्।

कहिलेकाहीं नेपालका २५ जिल्लामा सुन गोहोरो देखिन्छन् र राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन (१९७३) द्वारा संरक्षित प्रजातिहरू (परिशिष्ट १) मा पर्दछ। तर, नेपालमा अध्ययन संरक्षणमा यस प्रजातिलाई थोरै ध्यान दिइएको छ जहाँ स्थिति, संख्या, वासस्थान र व्यावहारिक पारिस्थितिकी अझै अज्ञात छ र यो कम अनुसन्धान गरिएको प्रजाति हो।

सुन गोहोरोको आयु १५ देखि २० वर्षसम्मको हुन्छ। यसको शरीरको रंग माथिल्लो भागमा गाढा खैरो र तल्लो भागमा पहेंलो हुन्छ। शरीरको आकार लामो, धारिलो पुच्छर र तिरछा चिरिएको नाक हुन्छ। यसको लम्बाइ ०.४५ मिटर र वजन करिब ४ देखि ५ किलोग्राम हुन्छ।

यसको विशेषता भनेको पानीको स्रोत नजिकको जंगलमा बस्छ। यसले आफ्नो आकार अनुसार करिब ८ देखि ३० वटा अण्डा दिन्छ। अण्डाको वजन ११.४ ग्राम हुन्छ। इन्क्युवेशन अवधि लगभग ८ देखि ९ महिना हुन्छ।

तराईमा सिमसार र पानी, खेतीयोग्य जमिन, सदावहार साल वन र ठूला नदीहरूको बाढी मैदानहरू सुन गोहोरोको सबैभन्दा मनपर्ने वासस्थान हुन्। यिनीहरूले फराकिलो वासस्थानलाई प्राथमिकता दिन्छन्, तर प्रायः मानवले खेतीका लागि खुला जग्गाको प्रयोगले नेपालमा सुन गोहोरोको वासस्थान सीमित हुँदै गएको पाइन्छ।

संरक्षणका चुनौती

सुन गोहोरोको संरक्षणमा मुख्य चुनौती मानव गतिविधि हो। सिकार, खाना र छालाको अवैध सिकार, हर्बल औषधिको रूपमा बढ्दो प्रयोगले चुनौती थपिंदो छ। स्थानीयवासीमा यसबारे ज्ञान नहुनु नै अधिकांश सिकारको कारण हो। अधिकांश सिकार छालाको प्रयोग र व्यापारसँग सम्बन्धित छन्। अज्ञानता, स्थानीय जनतामा चेतना वा शिक्षाको कमीले गर्दा यो प्रजाति अझै खतरामा परेको पाइन्छ।

संरक्षित क्षेत्रहरू मात्र प्रजातिहरूको संरक्षणको लागि अपर्याप्त छ किनभने यसको सम्भावित वासस्थान संरक्षित क्षेत्रहरू बाहिर छन्। यो प्रायः मानव बसोबासको नजिक बस्छ। यसले गर्दा प्रजातिहरूको लागि खतरा बढाउँछ।

जुत्ता, बेल्ट, पर्स आदि बनाउन र स्थानीय ड्रम जस्तै वाद्य यन्त्र बनाउन यसको छालाको प्रयोग हुँदै आएको छ जसले सिकारको जोखिम बढाएको छ।

सुन गोहोरोको तेल पनि औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। चीनको परम्परागत औषधिमा उक्त तेलको प्रयोगले नेपालको उत्तरी सिमानाबाट अवैध व्यापारलाई बढावा दिएको छ। त्यति मात्र नभएर स्थानीयवासीले मासुको रूपमा पनि सुन गोहोरोको सिकार गर्छन्।

संरक्षण प्रयास

राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐनले पहेंलो मनिटर वा गोल्डेन मनिटर सहित ३ प्रजातिका सरीसृप संरक्षणको कार्यक्रम अगाडि बढाएको छ। धेरैजसो अनुसन्धान कार्यहरू ठूला स्तनधारी जीवजन्तुहरूमा गरिएको छ तर बुझ्नै पर्ने कुरा के हो भने सुन गोहोरो पनि पारिस्थितिक प्रणालीको सहज कार्यका लागि महत्त्वपूर्ण छन्।

हर्पेटोफौना थोरै अध्ययन गरिएको समूह हो जसले गर्दा कुनै पनि हर्पेटो- जीवको पारिस्थितिकी र संरक्षण स्थितिको मूल्याङ्कन गर्न पर्याप्त भएको पाईंदैन। नेपालमा यस प्रजातिको फराकिलो वासस्थान भए पनि वासस्थानको विनाशले तीव्र गतिमा प्रजाति लोपोन्मुख बन्दै गएको छ।

यो प्रजातिको लागि पर्याप्त आधारभूत डेटाको अभावले राष्ट्रिय वा अन्तर्राष्ट्रिय खतरा स्थितिको कुनै पनि मापदण्डमा प्रजातिहरूको सूचीकरणलाई एकदमै अवैज्ञानिक बनाउन सक्छ र तिनीहरूलाई अनुपयुक्त वर्गमा गलत स्थान दिन सक्छ। यसबाहेक, तिनीहरूको वासस्थान, स्रोत–साधनको अन्धाधुन्ध प्रयोग वा प्रजातिहरूको शोषणले तिनीहरूको अस्तित्वमा गम्भीर खतरा निम्त्याउँछ।

तसर्थ सबै जीव तथा वनस्पतिको संरक्षणका लागि अनुसन्धानसहित उनीहरूको संख्या र अवस्थाबारे यथार्थ थाहा हुनुपर्छ। सुन गोहोरो लोप हुनु अगावै यसको महत्व बारेमा जनचेतना, अनुसन्धान र संरक्षणका प्रयासहरू कार्यान्वयन गर्दै जानु अति आवश्यक बनेको छ।

वातावरण र राजनीतिशास्त्रमा स्नातकोत्तर लेखक अनुसन्धानमा पनि सक्रिय छिन्।