६ साउन, काठमाडौं । खोकनाको इन्द्रायणी मन्दिरबाट उत्तरतर्फ करीब ५० मिटर दूरीमा एउटा घर छ, निकै जीर्ण । तीनतले घरको मोहोडामा मक्किएको इँटा, दोस्रो र तेस्रो तलामा आँखीझ्याल र विमानझ्याल छ । दोसो तलामा एउटा सिंहको मूर्ति छ, जसको मुखबाट बिजुलीको बल्ब निस्किएको देखिन्छ ।

यो घरको कथा यहींबाट शुरु हुन्छ ।

११८ वर्षअघि । खोकोनाको यो घरमा चमत्कार भएको थियो । गाउँभरका मान्छे भेला भएका थिए । टुकी–बत्तीको धमिलो उज्यालोमा रात गुजारिरहेकाहरु त्यो झलमल्ल ज्योतिपुञ्ज देखेर चकित भएका थिए । त्यो घरमा बिजुली बालिएको थियो ।

अहिलेका पुस्ताका लागि त यो मामुली कुरा भयो । बिजुली बाल्नु कति नै नौलो कुरा भयो ? तर, त्यसबेला यो एकदमै नयाँ कुरा थियो । यसकारण कि त्यसअघि नेपालको कुनै यस्तो घर थिएन जहाँ बिजुली बलेको होस् ।

यो घर कुनै राजा–महाराजाको थिएन, कुनै सम्भ्रान्तको थिएन । एक सर्वसाधारणको थियो । अर्थात्, सिद्धिलाल महर्जनको थियो । घरमा तार जडान गरेर आधा दर्जन बल्ब झुन्ड्याइएको थियो । ती बल्बहरु झलमल्ल बल्दा रमितेहरुको ओइरो लागेको थियो ।सिद्धिलालले नाति मदनकृष्ण महर्जनलाई यो कुरा दन्त्यकथा जसरी सुनाएका थिए । ‘त्यसबेला हाम्रो घरमा बिजुली बालेर पहिलो पटक प्रयोग गरिएको रहेछ’ उनी भन्छन् ।

वि.सं. १९६८ जेठ ९ गते हाइड्रोपावरको उद्घाटन हुनुअघि नै सो घरमा बत्ती बलिसकेको महर्जन बताउँछन् ।

यो घरको इतिहाससँग दुईतर्फी साइनो छ । एउटा त पहिलो बिजुली बलेको घर हो र अर्काे हो नेवारी कला संग्रहालय । घरको भुइँ तलामा नेवारी समुदायले दैनिक भोज एवं घरायसी सामग्रीको लागि प्रयोग गर्ने भाँडावर्तन र कलात्मक वस्तुहरुको संग्रहालय छ ।

भूकम्पले भत्काएको थिएन भने अहिले पनि त्यो संग्रहालय सिंगो नेवारी समुदायको कला झल्काउने जीवित सम्पदाको रुपमा यो घर चिनिएको हुन्थ्यो ।

बिजुली जडान गरे पनि पहिले मिटर राखिएको थिएन । जति बालेपनि एक महीनाको पाँच पैसाको दरमा बिजुलीको शुल्क तिर्नुपर्थ्यो । बत्ती बाल्नेबाहेक अरू कुनै विद्युतीय सामग्री थिएनन् ।

सारमा भन्नुपर्दा, यो पहिलो घर हो जहाँबाट नेपालमा बिजुली युगको प्रवेश हुन्छ । गजब त के पनि भने, उक्त घरमा बिजुली उद्घाटन गरेको केही समयपछि मात्रै तत्कालीन प्रधानमन्त्री चन्द्र शमसेर राणाले टुँडिखेलमा भाषण गर्दै ‘नयाँ युगको शुभारम्भ’ भएको बताइरहेका थिए ।

चन्द्र शमशेर यसो भन्दै, ‘ईश्वरका अनुग्रहले आज हाम्रो मुलुकको बिजुलीको कारखाना प्रकाश गर्न पाउने भयो । नेपालमा यस किसिमको काममा यो पहिला कारखाना हो । यस्तो यो कारखानासँग म सँग राखन पाउनाको (मोसर) मलाई मिलेको हुनाले लागेका अहेशानको यथार्थ बयान ञाहा गर्न सकिन्न ।’

राणाकालको बेला एउटा रैतीको घरमा नै किन बिजुली बालियो ? कथा चाखलाग्दो छ ।

जब चन्द्रशमशेरले बेलायतमा बिजुली देखे

तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेर वि.सं. १९६४ मा बेलायत भ्रमणमा निस्किएका थिए । करीब १० हप्ताको बेलायत बसाइँको क्रममा उनले बिजुली बत्तीको उत्पादन र त्यसका फाइदाको बारेमा बुझ्ने मौका पाए । त्यतिबेला विश्वमा बिजुली बत्तीको उत्पादन शुरु भएको जम्मा ३० वर्ष भएको थियो । बेलायतमा वि.सं. १९३८ (सन् १८८१) मा जलविद्युत् आयोजनाको सुरुवात भएको थियो ।

बेलायतको यात्राबाट नेपाल फर्किएका चन्द्र शमशेरले जलविद्युत आयोजनाको लागि काठमाडौंबाट १२ किलोमिटर दक्षिणमा फर्पिङ क्षेत्र रोजाइँमा पारे । वि.सं.१९६० काे दशकमा नेपालले पनि जलविद्युत्को नयाँ युगको अनुभव गर्न पायो ।

वि.सं. १९६५ मा नेपाल फर्किएपछि उनकै निर्देशनमा हाइड्रोपावरको निर्माण सुरु भएको थियो । जसलाई इन्जिनियर बार्नाउ प्याउटे र पद्म शमशेर जबरा लगायतले नेतृत्व गरेका थिए ।

राणा दरबारमा नबालेर किन रैतीको घरमा ?

राणाकालमा शासक र रैतीबीच ठूलो दूरी थियो । तर, राणा प्रधानमन्त्रीले बिजुली बत्तीचाहिं किन आफ्नो दरबारमा नबालेर रैतीको घरमा बाल्न उक्सिए ? त्यो प्रश्नको उत्तर न त्यतिबेलाका शासकले दिए न त त्यतिबेलाका जनताले नै थाहा पाए । जसको बारेमा अहिले पनि अनुमानको आधारमा धारणा बनाउने गरिन्छ ।

एकाथरी इतिहासकारको अनुमान छ, ‘बिजुली परीक्षणको क्रममा सर्ट भएर आगलागी जस्ता क्षतिको जोखिम भएकोले जनताको घरमा परीक्षणको लागि बिजुली बालिएको हो । तर, घरधनी महर्जनको यसबारेमा फरक मत छ ।’

उनी परीक्षणको लागि मात्रै नभएर पहुँच र परिश्रमको आधारमा खोकनावासीलाई राज्यले बिजुली बाल्न अधिकार दिएको बताउँछन् । महर्जनका मामाघरपट्टिका हजुरबुबा त्यतिबेला सो टोलका मुखिया थिए । फर्पिङ जलविद्युत आयोजना बनाउने बेलामा स्थानीय जनश्रमदान पनि लगाइएको थियो । त्यतिबेला खोकनावासीको ठूलो परिश्रम परेको थियो । त्यही परिश्रमबाट खुसी भएका चन्द्र शमशेरले पहिले यही गाउँमा बस्ने उनका हजुरबुबासहित केहीलाई बिजुली बाल्ने अधिकार दिएको मदनकृष्ण सुनाउँछन् । तर कुन-कुन घरमा बत्ती बालिएको थियो भनेर यकिन भन्न नसक्ने उनी बताउँछन् ।

गोरखापत्रमा उल्लेख छैन ‘बिजुली घर’

वि.सं. १९६८ ताका गोरखापत्र हरेक साताको सोमबार प्रकाशित हुन्थ्यो । सो साल जेठ ९ गते गोरखापत्र प्रकाशनमा आए पनि त्यसमा चन्द्रज्योति जलविद्युत् उद्घाटनको कुनै प्रसंग उल्लेख छैन । जेठ १६ गते प्रकाशित गोरखापत्रको अधिकांश भागमा चन्द्रज्योति जलविद्युत्को विषय उल्लेख छ ।

सो अंकमा नअटेर त्यसपछि जेठ २३ गते सोमबारको अंकमा समेत सो विषय उल्लेख छ । दुवै अंकमा इलेक्ट्रिकल इन्जिनियर प्वान्टेले तयार पारेको लागत लगायतका विषय उल्लेख छ, तर यसमा पहिलो पटक खोकनामा बत्ती बालेको विषय भने कतै उल्लेख पाइँदैन ।

बिजुली इतिहासको साक्षी, जो ‘खण्डहर’ हुँदैछ

पहिलो पटक बिजुली बलेको घर अहिले पुनर्निर्माणको पर्खाइमा छ । पुराना इँटाहरु मक्किएका छन् भने पाली र दलानमा प्रयोग भएका काठहरु क्षतिग्रस्त अवस्थामा छन् । समग्रमा भन्दा यो घर मान्छे केही बेर बस्नको लागि समेत उपयुक्त अवस्थामा छैन । २०७२ सालको भूकम्पबाट पूर्ण क्षति भएको यो घरमा विगत ६ वर्षदेखि कोही बसेका छैनन् । न त पुनर्निर्माणको सुरसार नै छ ।

घरको पहिलो तलामा नेवारी जीवनशैलीसँग जोडिने सबै परम्परागत सामानहरु थन्काइएको छ । यही सामान हेर्न कुनैबेला देशी तथा विदेशी पर्यटकहरु खोकना पुग्ने गर्थे ।

भित्र छिरेपछिको सानो चोकमा ३/४ वटा दियालो झुण्ड्याइएको छ । जुन बिजुली बत्ती जोडिनु पहिले काठमाडौंवासीको हरेक घरमा हुन्थे । साथमा परम्परागत शैलीका अरू सामान पनि एउटै कोठामा थन्काइएको छ ।

पहिलो तल्लामा रहेको सबै कोठाहरु कुनै न कुनै कलात्मक वस्तुले भरिएका छन् । काठे भर्‍याङबाट माथिल्लो तलमा जाने बाटो चोकसँगैको भित्ताबाट छ । माथिल्ला दुई तलामध्ये बीचको तला राखनधरन गर्ने ठाउँ थियो भने सबैभन्दा माथि भान्सा थियो । यो घर सबै परम्परागत नेवारी घरको शैलीसँग मिल्नेगरी बनाइएको छ ।

महर्जन यो घरलाई पुरानै अवस्थामा पुनर्निर्माण गर्ने हो भने चारदेखि पाँच करोड लाग्ने अनुमान गर्छन् । तर त्यतिधेरै पैसा लगानी गर्ने अवस्था नहुँदा यही दुर्दशा हेरेर बस्नु परेको सुनाउँछन् । ‘यो इतिहास बोकेको घर नयाँ शैलीमा बनाउन पनि मन छैन’ उनी भन्छन् ‘पुरानो शैलीमा बनाउन त्यत्रो पैसा खर्च गर्ने आँट छैन ।’

उनी वडा कार्यालयले पनि निर्माण सुरु गरे सहयोग गर्ने भने पनि वडाले दिने थोरै सहयोग पर्याप्त नहुने उनी बताउँछन् ।

उद्घाटनको दिन टुँडिखेलमा चन्द्र शमशेरको भाषण

उद्घाटनको दिन श्री ३ चन्द्र शमशेरले टुँडिखेलमा लामो भाषण दिए । जसमा जलविद्युत् आयोजना निर्माणमा देखिएको उत्साह र नयाँ युगको सुरुवात भएको प्रसंग उल्लेख गरेका छन् । जुन निम्नानुसार छ ।

तस्वीर/भिडियो : आर्यन धिमाल