प्रणव मुखर्जी : जीवनभर रह्यो प्रधानमन्त्री बन्न नपाउँदाको दुःख

सन् १९८४ को अक्टोबर ३१ मा कोलकाताबाट दिल्ली जाने एयर इन्डियाको बोइङ ७३७  विमानमा राजीव गान्धी, प्रणव मुखर्जी, शीला दीक्षित, उमाशंकर दीक्षित, बलराम जाखड, लोक सभाका महासचिव सुभाष काश्यप र एबीएगनी खाँ सवार थिए । साढे दुई बजे विमानको ककपिटबाट बाहिर निस्किएर राजीव गान्धीले इन्दिरा गान्धीको मृत्यु भएको घोषणा गरे । त्यसको केही समयमा नै अब के गर्ने भन्ने चर्चा चल्न सुरु भयो ।

प्रणव मुखर्जीले आफ्नो कुरा राख्दै भने, ‘नेहरुको पालामा यस्तो परिस्थितिमा अन्तरिम प्रधानमन्त्रीलाई नै शपथ दिने परम्परा थियो । नेहरुको देहावसानपछि मन्त्रिपरिषद्मा सबैभन्दा वरिष्ठ गुलजारी लाल नन्दालाई अन्तरिक प्रधानमन्त्रीको रूपमा चयन गरिएको थियो ।’

भारतका चर्चित पत्रकार रशिद किदवाईले आफ्नो किताब ‘२४ अकबर रोड’मा लेखेका छन् – इन्दिरा गान्धीको मृत्युपछि दुःखी भएर प्रणव मुखर्जी ट्वाइलेटमा गएर रुन थाले । उनको आँखा रातो भएको थियो । त्यसैले उनी विमानको पछाडिको भागमा गएर बसे । तर उनका विरोधीहरूले उनको यस किसिमको व्यवहारलाई राजीव गान्धीविरुद्धको षड्यन्त्रको रूपमा अथ्र्याए । त्यस्तै, राजीव गान्धीले प्रधानमन्त्रीको निधनपछि हुने प्रक्रियाको विषयमा सोध्दा प्रणव मुखर्जीले ‘वरिष्ठता’मा जोड दिए । उनको यो भनाइलाई पनि त्यसपछि आफ्नो पालो कुरेको अर्थमा हेरियो ।

यद्यपि इन्दिरा गान्धीको प्रधान सचिवको रूपमा रहेका पीसी अलेक्जेन्डरले आफ्नो आत्मकथा ‘थ्रु द कोरिडोर्स अफ पावर ः एन इनसाइडर्स स्टोरी’मा स्पष्ट रूपमा राजीव गान्धीलाई प्रधानमन्त्री पदको शपथ दिलाउने कुरा आउँदा त्यसलाई जोडदार रूपमा समर्थन गर्ने पहिलो व्यक्ति प्रणव मुखर्जी थिए भन्ने उल्लेख गरिएको छ । तर त्यतिबेलासम्म क्षति भइसकेको थियो । निर्वाचन जितेपछि राजीव गान्धीले आफ्नो मन्त्रिमण्डल बनाए, त्यसमा प्रणव मुखर्जीलाई कुनै पद दिइएन । साथै, उनलाई कांग्रेस कार्यसमितिमा पनि कुनै स्थान दिइएको थिएन । उनले सन् १९९६ मा पार्टी छाडेर एक छुट्टै पार्टी स्थापना गरे र त्यसको नाम राष्ट्रिय समाजवादी कांग्रेस राखे ।

प्रणव वरिष्ठ हुँदाहुँदै पनि सोनियाले मनमोहनलाई छानिन्

प्रणव मुखर्जीले दोस्रोपटक पनि प्रधानमन्त्री बन्ने मौका गुमाए । सोनिया गान्धी आफू प्रधानमन्त्री बन्न नसक्ने भएपछि उनले प्रधानमन्त्री पद दोस्रो वरीयतामा रहेका प्रणव मुखर्जीलाई नदिई मनमोहन सिंहलाई दिने निर्णय गरिन् ।

मनमोहन सिंहलाई इन्दिरा गान्धीको पालामा भारतको केन्द्रीय बैङ्कको गभर्नरको नियुक्तिपत्रमा प्रणव मुखर्जीले नै हस्ताक्षर गरेका थिए । प्रणव मुखर्जीले कुनै समयमा आफ्नो अधीनमा रहेर काम गर्ने मानिसलाई प्रधानमन्त्री बनाइएकोमा कहिल्यै पनि सार्वजनिक रूपमा विरोध गरेनन् ।

उनलाई आफ्नो केही कमजोरी थाहा थियो । उनले आफ्नो भाषणको क्रममा आफूले आफ्नो राजनीतिक करियरको ठूलो हिस्सा राज्य सभामा बिताएको बताएका थिए । उनलाई हिन्दी राम्रोसँग बोल्न समस्या हुन्थ्यो । त्यतिमात्र होइन, उनले आफ्नो गृहराज्यमा कहिल्यै पनि कांग्रेसलाई जिताउन सकेनन् । पछि उनले आफ्ना साथीहरूसँग ठट्टा गर्दै भन्थे– प्रधानमन्त्री त आउने जाने भइरहन्छ तर म सधैं पीएम (प्रणव मुखर्जी) नै रहन्छु ।’

उनले आफ्नो ५० वर्षको राजनीतिक करियरमा प्रधानमन्त्रीबाहेक सबै महत्वपूर्ण पदमा बसेर काम गरेका थिए ।

इन्दिरा गान्धीले बनाइन् आफ्नो उत्तराधिकारी

प्रणवको बौद्धिकस्तर र उनको योग्यतालाई आधार मान्दै इन्दिरा गान्धीले आफ्नो अनुपस्थितिमा मन्त्रिमण्डलको बैठकको अध्यक्षता प्रणव मुखर्जीले गर्ने आदेश दिएकी थिइन् । यद्यपि, इन्दिरा गान्धीले पनि पछि महत्वपूर्ण मौकामा भने प्रणव मुखर्जीलाई पाखा लगाउने काम गरिन् । तर त्यसको दुई वर्षपछि सन् १९८९ मा प्रणव मुखर्जीको राजीव गान्धीसँग पुनर्मिलन भयो । सन् १९९५ मा उनलाई नरसिंहा रावले विदेशमन्त्रीको रूपमा साउथ ब्लकको इन्चार्ज बनाएका थिए । तर एक सामान्य बंगाली कलेजमा अर्थशास्त्र पढाउने यी व्यक्तिको लागि वित्तीय मामिला सधैंको लागि प्यारो विषय रह्यो ।

‘युरोमनी’ पत्रिकाले उनलाई विश्वको उत्कृष्ट वित्तमन्त्रीको सूचीमा राखेको थियो । उनले अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ)सँग सबैभन्दा धेरै ऋण लिन सफल भएका थिए । तर महत्वपूर्ण सफलता त्यतिबेला मिल्यो उनले ऋणको एक तिहाइ ऋण प्रयोग नगरीकन नै आईएमएफलाई फिर्ता गरिदिएका थिए ।

प्रणव मुखर्जीको वित्तीय प्रबन्धनको तारिफ रोनाल्ड रेगनको पालनामा अर्थमन्त्री बनेका डोनाल्ड रेगनले पनि गरेका थिए । सिंगापुरका प्रधानमन्त्री लि क्वान यू पनि मुखर्जीसँग प्रभावित भएका थिए । तर उनको प्रशंसाले उनलाई सत्तामा रहेका अन्य मानिसहरूभन्दा टाढा लग्यो ।

इन्दिरा गान्धीले भने मुखर्जीको तारिफ गर्ने गर्थिन् । एकपटक मुखर्जीको १३५ मिनेटको बजेट भाषणपछि इन्दिरा गान्धीले ठट्टा गर्दै भनेकी थिइन्– विश्वको सबैभन्दा छोटो कदका अर्थमन्त्रीले सबैभन्दा लामो बजेट भाषण दिए । (प्रणव मुखर्जीको उचाइ पाँच फिट आसपासको थियो ।)

सानैदेखि पढ्ने लेख्ने सोख

प्रणव मुखर्जीलाई सधैं पढ्ने÷लेख्ने सोख थियो । उनको निजी लाइब्रेरीमा आत्मकथादेखि लिएर दर्शन, इतिहास र अर्थशास्त्रका सयौं किताब थिए । एकपटक उनले गरेको टिप्पणी ‘एसिया माइनस इन्डिया इज लाइक हेमलेट विदआउट डेनमार्क’बाट पनि उनले अंग्रेजी साहित्यको ज्ञान कति थियो भन्ने बुझ्न सकिन्छ ।

आफ्नो जीवनको सुरुवातदेखि नै उनले आफ्ना पिताको एउटा बानी अपनाएका थिए । त्यो बानी थियो –विश्वभर भएका घटनाहरु सिलसिलाबद्ध रूपमा आफ्नो डायरीमा सधैं लेख्ने । अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले पनि आफ्नो यस्तो बानी रहेको बताएका थिए ।

प्रणवको रिस

प्रणव मुखर्जी मृदु स्वभावको व्यक्तिको रूपमा चिनिन्छन् । तर कहिलेकाहीँ उनलाई धेरै नै रिस उठ्थ्यो । त्यतिबेला कांग्रेसका ठूला नेताहरू पनि उनीसँग डराउँथे । एकपटक उनको रिसको स्वाद चर्चित भारतीय पत्रकार राजदीप सरदेसाईले चाखेका थिए । प्रणव मुखर्जीको राष्ट्रपतिको कार्यकाल सकिएपछि सरदेसाईले उनको अन्तर्वार्ता लिइरहेका थिए । मुखर्जीले जवाफ दिइरहँदा राजदीपले उनलाई रोके । त्यसपछि रिसाएका मुखर्जीले अन्तर्वार्ता रोकेर भने, ‘तपाईं यो नभुल्नुहोस् कि तपाईं भारतका पूर्वराष्ट्रपतिसँग अन्तर्वार्ता लिँदै हुनुहुन्छ र अन्तर्वार्ताको लागि आग्रह पनि तपाईंले गर्नुभएको थियो । यदि तपाईंसँग सुन्न सक्ने क्षमता छैन भने यो अन्तर्वार्ता यहीँ बन्द गरिदिनुहोस् ।’

मन्त्रिमण्डलको सबैभन्दा योग्य मन्त्री

अंग्रेजी भाषामा उनको क्षमता, लेखन क्षमता, सम्झने क्षमता, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय विषयको जानकारी र संसदीय कार्यप्रणालीको राम्रो ज्ञान भएको कारण उनी मन्त्रिमण्डलको र पार्टीको अपरिहार्य हिस्सा बनेका थिए ।

जहिले पनि मन्त्रिमण्डलमा कुनै जटिल वा विवादपूर्ण मुद्दा आउँथ्यो, त्यसको समाधानको लागि प्रणव मुखर्जीलाई बोलाइन्थ्यो । मनमोहनको मन्त्रिमण्डलको पालामा उनी सुरुदेखि नै दोस्रो नम्बरमा थिए र ५० भन्दा धेरै मन्त्रिमण्डलीय समितिको प्रमुख पनि थिए ।

राष्ट्रपति बनाउँन चाहन्नथिन् सोनिया

सन् २०१२ मा कंग्रेस पार्टीले उनलाई राष्ट्रपति पदको लागि आफ्नो उम्मेदवार बनाएको थियो । तर राजनीतिक विश्लेषकका अनसार सुरुमा यो पदको लागि सोनिया गान्धीको पहिलो रोजाइ उपराष्ट्रपति महिद अन्सारी थिए । प्रणवलाई यो पदको लागि नसोचिनुको दुई कारण छन् ।

एक त उनलाई सरकार बलियो पार्ने जिम्मेवारी थियो र अर्को कुरा सोनिया गान्धीलाई प्रणव मुखर्जीप्रति विश्वास थिएन । जुन २०१२ मा सोनिया गान्धीले मुखर्जीलाई भेट्न बोलाइन् ।

मुखर्जीले आफ्नो आत्मकथामा लेखेका छन् – सोनियाले मलाई भनिन् कि तपाईँ यो पदका लागि योग्य व्यक्ति हो । तर तपाईँले यो पनि भुल्नु हुँदैन कि सरकार चलाउनमा तपाईंको महत्वपूर्ण भूमिका छ । के तपाईं कुनै विकल्प सुझाउन सक्नुहुन्छ ? खै किन हो मलाई उनी महमोहन सिंहलाई राष्ट्रपति र मलाई प्रधानमन्त्री बनाउन खोजिरहेकी छन् जस्तो लाग्यो ।

भोलिपल्ट ममता बनर्जीले उनीसँग भेटिन् र साँझपख उनले राष्ट्रपति उम्मेदवारको क्रममा कलाम, मनमोहन सिंह र सोमनाथ चटर्जी रहेको घोषणा गरिन् । यो घोषणपछि सोनियाले मलाई राष्ट्रपति बनाउने मन बनाइन् । भोलिपल्ट कंग्रेसको कोर कमिटी बैठकमा मनमोहन सिंहले मलाई राष्ट्रपतिको उम्मेदवार बनाइएको जानकारी दिए ।

न कसैसँग दोस्ती, न दुस्मनी

उनको राष्ट्रपति कार्यकालमा सरकार र विपक्ष दुवै उत्तिकै खुसी थिए । उनले कहिलेकाहीँ सरकारले पठाएको अध्यादेशमा आफ्नो असन्तुष्टि जनाएका थिए तर कहिले पनि फर्काएनन् । उनले भिडद्वारा जबरजस्ती गरिएको हत्या र अहिष्णुताविरुद्ध आफ्नो विचार पनि खुलेर राखेका थिए । उनले एकपटक नेहरु र इन्दिरा गान्धीको समयमा प्रशंसा गरेका थिए । उनले नोटबन्दीको समर्थन गरेका थिए र संसद अवरुद्ध गर्ने विपक्षीको रणनीतिलाई बढावा दिएनन् । उनले राज्य सरकारको दुई बिल, गुजरातको आतंकवाद विरोधी बिल र दिल्ली सरकारको लाभ पद बिललाई अनुमति दिएनन् । आफ्नो कार्यकालमा उनी कुनै पनि विवादमा परेनन् र सत्तापक्ष र विपक्ष दुवैको सम्मान पाउन सफल रहे । उनले राष्ट्रपति भवन जनताको लागि खुला गरेका थिए ।

भारतरत्नबाट सम्मानित

भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले उनको मार्गदर्शनका लागि सार्वजनिक रूपमा उनले तारिफ गर्दै सन् २०१७ मा उनलाई भारतरत्नबाट सम्मान गरिएको थियो । सन् २०१८ मा उनी राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघको निमन्त्रणामा उनी नागपुर गए । त्यहाँ भारतीय जनता पार्टीको कार्यालयमा उनको खुब तारिफ भयो । कांग्रेसले भने यसमा आपत्ति जनाएको थियो ।

स्रोत : बीबीसी