भारतलाई किन मन परेन बंगलादेशको ‘मेगाफोन कूटनीति’ ?

३० भदौ, काठमाडौं । पूर्व प्रधानमन्त्री शेख हसिना सत्ताच्यूत भएको एक महिना बितिसक्दा पनि भारत र बंगलादेशबीचको सम्बन्धको चिसोपना अझै हट्न सकेको छैन । शेख हसिनाको भारतमा उपस्थिति नै अहिले बंगलादेश र भारतबीचको तनावको कारण बनेको छ ।

यसैबीच, बंगलादेशको अन्तरिम सरकारका प्रमुख मोहम्मद युनुसको हालैको अन्तर्वार्ताले भारतलाई अचम्ममा पारेको छ । पछिल्ला घटनाक्रमहरूलाई हेर्दा अहिले भारत र बंगलादेशको सम्बन्ध कुन स्थितिमा छ ? भन्ने कुराको समीक्षा यसरी गर्न सकिन्छ ।

के शेख हसिनाको भारत बसाइले सम्बन्धमा चिसोपना ल्याएको ?

शेख हसिनालाई भारत समर्थक नेतृका रूपमा हेरिन्छ । उनको १५ वर्षे शासनकालमा भारत र बंगलादेशबीच रणनीतिक र आर्थिक सम्बन्धहरू निकै बलियो बने । उनले बंगलादेशमा रहेका भारत विरोधी विद्रोही समूहहरूमाथि कारबाही गरेकी थिइन्, जसले भारतको सुरक्षामा सहयोग पुगेको थियो ।

साथै, उनले भारतसँग रहेका सीमा विवादहरूको समाधान पनि गरिन् । तर अहिले भारतमा उनी कति समय बस्छिन् भन्ने अनिश्चितताले दुबै देशबीचको बलियो सम्बन्धमा समस्या ल्याएको छ ।

गत हप्ता प्रेस ट्रस्ट अफ इण्डियासँगको अन्तर्वार्तामा मोहम्मद यूनुसले शेख हसिनालाई कुनै राजनीतिक बयान दिनबाट भारतले रोक्नुपर्ने बताए । उनले भने, ‘यदि भारतले शेख हसिनालाई भारतमा राख्न चाहन्छ भने उनी चुप बस्नुपर्छ ।’

यूनुसले शेख हसिनाको भारत आगमनपछि भएको सार्वजनिक अभिव्यक्तिको चर्चा गरे । यद्यपि सो भनाइ पछि उनले कुनै सार्वजनिक धारणा व्यक्त गरेकी छैनन् ।

के भारतलाई यूनुसको टिप्पणी मन परेन ?

शेख हसिनालाई स्वदेश फर्काएर बंगलादेशमा जुलाई–अगस्ट महिनाका प्रदर्शनहरूमा भएका हत्याको लागि दोषी करार गर्दै मुद्दा चलाउनुपर्ने माग उठिरहेको छ ।

यूनुसले अन्तर्वार्तामा भनेका छन्, ‘दुबै देशले आपसी सम्बन्ध सुधार्नका लागि मिलेर काम गर्नुपर्नेछ । अहिले दुबै देशबीचको सम्बन्ध निकै कमजोर अवस्थामा छ ।’

भारतीय विदेश मन्त्रालयले उक्त अन्तर्वार्ताका विषयमा कुनै प्रतिक्रिया नदिए पनि अधिकारीहरू यसबाट असन्तुष्ट देखिएका छन् । एक भारतीय अधिकारीले नाम नछाप्ने शर्तमा बीबीसीलाई भनेका छन्, ‘भारतले बंगलादेशबाट आएका महत्त्वपूर्ण व्यक्तिहरूका गैर–आधिकारिक बयानहरूलाई गम्भीरताका साथ हेरिरहेको छ ।’

के हो ‘मेगाफोन कूटनीति’ ?

पूर्व भारतीय कूटनीतिज्ञहरूले मोहम्मद यूनुसको यस व्यवहारलाई ‘मेगाफोन कूटनीति’ भनेर आलोचना गरेका छन् । मेगाफोन कूटनीति भनेको मिडियामार्फत अन्तराष्ट्रिय सम्बन्धका विषयमा विवादास्पद धारणा व्यक्त गर्नु हो ।

बंगलादेशका लागि भारतीय पूर्व उच्चायुक्त वीना सिकरीले भनिन्, ‘भारत बंगलादेशसँग कुराकानी गर्न चाहन्छ, र यसका लागि उनले संकेत पनि दिएका छन् ।’

तर बंगलादेशको विदेश मन्त्रालयले भने यी आलोचनाहरूलाई अस्वीकार गरेको छ ।

शेख हसिनालाई बंगलादेश फर्काउन कति सम्भव ?

शेख हसिनालाई अरु कुनै देश शरण दिन तयार नभएसम्म उनी भारतमै रहन्छिन् भन्ने कुरामा भारतमा आम बुझाइ छ ।

तर बंगलादेशका इन्टरनेशनल क्राइम्स ट्रिब्युनलका प्रमुख अभियोजक मोहम्मद ताजुल इस्लामका अनुसार शेख हसिनालाई कानुनी रूपमा बंगलादेश फर्काउन प्रयास भइरहेको छ ताकि उनीमाथि मुद्दा चलाउन सकियोस् । तर विज्ञहरुका अनुसार औपचारिक अनुरोध भए पनि शेख हसिनालाई बंगलादेश फर्काउनु अहिले सम्भव देखिँदैन ।

भारतले विपक्षी दलहरूसँग संवाद नगरेको आरोप ?

यूनुसले आफ्नो अन्तर्वार्तामा बंगलादेशका विपक्षी दलहरूसँग संवाद नगरेको भन्दै भारतको आलोचना पनि गरेका छन् ।

उनले भने, ‘बंगलादेशमा सबै इस्लामवादी छन् भन्ने भारतको धारणा छ । बंगलादेश नेशनलिस्ट पार्टी इस्लामवादी हो । भारतलाई लाग्छ कि बंगलादेश शेख हसीनाको हातमा मात्र सुरक्षित छ । भारत यो अवधारणाको बन्दी भएको छ ।’

तर भारतीय विश्लेषकहरू यूनुसको यस धारणा संग सहमत छैनन् । बंगलादेशका लागि भारतीय पूर्व उच्चायुक्त वीना सिकरी भन्छिन्, ‘म मोहम्मद यूनुसको यस भनाइसँग कत्तिपनि सहमत छैन । बंगलादेशमा हाम्रा उच्चायुक्तहरूले राजनीतिक दलहरूसँग कुनै पनि पूर्वाग्रह नराखीकन कुरा गर्छन् ।’

वास्तवमा सन् २००१ देखि २००६ सम्म बंगलादेश नेशनलिस्ट पार्टीको गठबन्धन सरकारको अवधिमा भारत र बंगलादेशको सम्बन्ध बिग्रिएको थियो ।

भारतले उक्त सरकारलाई आफ्नो उत्तरपूर्वी क्षेत्रमा विद्रोहीहरूलाई शरण दिएको आरोप लगाएको थियो । तर धेरै बंगलादेशीहरुको भनाई चाहीँ भारतले बंगलादेश नेशनलिस्ट पार्टीसँग संवाद गर्नुपर्ने हो भन्ने छ ।

बंगलादेश नेशनलिस्ट पार्टीका महासचिव मिर्जा फखरुल इस्लाम आलमगीरका अनुसार शेख हसिनाको सरकार ढलेयता कुनै पनि अधिकारीहरुले उनीहरुसँग कुराकानी र भेटघाट गरेका छैनन् । त्यसको कारण आफुले नबुझेको उनी बताउँछन् । अर्कोतर्फ, बंगलादेशमा चिनियाँ राजदूत र युरोपेली देशका दूतहरू बंगलादेश नेशनलिस्ट पार्टीका नेताहरूसँग निरन्तर भेटघाट गरिरहेका छन् ।

शेख हसिनाको सरकार ढलेपछि बंगलादेशमा सुरक्षाकोे अभावले धार्मिक अल्पसंख्यकहरूमाथि आक्रमणका घटना बढेका छन् । भारतले बंगलादेशमा हिन्दूहरूमा इस्लामवादीहरूबाट भएका आक्रमणका समाचारहरुप्रति पटक–पटक चिन्ता व्यक्त गरेको छ ।

पछिल्ला केही हप्तामा इस्लामिक कट्टरपन्थीहरूले सूफी मजारहरूमा तोडफोड गरेका छन् । बंगलादेशमा सुन्नी मुस्लिम बहुसंख्यक छन् । कट्टर इस्लामलाई मान्नेहरूले मजार र मकबराहरूलाई इस्लामको विरुद्धमा मान्छन् ।

बंगलादेशको धार्मिक मामिला मन्त्रालयका सल्लाहकार एएफएम खालिद हुसेनका अनुसार धार्मिक स्थलहरूमा तोडफोड गर्नेहरूमाथि कडा कारबाही गरिनेछ ।

भारतलाई कट्टरपन्थीहरुको डर

विज्ञहरूका अनुसार इस्लामिक कट्टरपन्थीहरूले बंगलादेशमा पुनः आफ्नो प्रभुत्व स्थापित गर्न सफल भए भने, उनीहरूको संख्या जति कम भए पनि, त्यो भारतका लागि खतराको संकेत हुनेछ ।

पछिल्लो पटक विभिन्न अपराधमा दोषी ठहर एक इस्लामि अतिवादीलाई रिहा गरिएको छ ।

गत महिना शेख हसिनाको सरकार विरुद्ध भएका विद्यार्थी प्रदर्शनका क्रममा नौ जना संदिग्ध इस्लामिक अतिवादीहरु जेलबाट भागेका थिए । यद्यपि, तीमध्ये चार जनालाई पुनः पक्राउ गरिएको थियो ।

शेख हसिनाको सरकारले आतंकवादी घोषणा गरेको संगठन अन्सारुल्लाह बांग्ला टिमका प्रमुख जशीमुद्दिन रहमानीलाई पनि जेलबाट रिहा गरिएको छ । सन् २०१५ मा नास्तिक ब्लगरको हत्या गरेको आरोपमा उनलाई पाँच वर्षको कैद सजाय सुनाइएको थियो र अन्य विभिन्न मुद्दाको सजायँ समेत बाँकी रहेकाले उनी जेलमा थिए ।

बंगलादेशका लागि भारतीय पूर्व उच्चायुक्त रीवा गांगुली दासका अनुसार पछिल्ला केही महिनामा धेरै अतिवादीहरू बंगलादेशमा रिहा भएका छन् । तीमध्ये केहीको बारेमा भारतलाई जानकारी छ । यो गम्भीर विषय भएको उनले बताइन् ।

–बीबीसीको सहयोगमा