टोँगा सामुद्रिक ज्वालामुखी : विश्वसामू नयाँ प्राकृतिक चुनौती

१२ माघ, काठमाडौं । प्रशान्त महासागरीय टापु राष्ट्र टोँगामा गत जनवरी १५ मा भएको सामुद्रिक ज्वालामुखी विस्फोट यतिधेरै हिंश्रक थियो कि त्यसले सुनामीसँगै टोँगालाई तहसनहस मात्र पारेन झण्डै आधा विश्वमा कम्पनको तरंग फैलाइदियो ।

टोँगा द्धिप समूहमा मानव बसोबास नभएका होंगा हापाइ र होंगा टोंगा नामका दुईवटा साना टापु छन् । ती टापुहरु टोँगाको राजधानी नुकु आलोफाबाट ६५ किलोमिटर उत्तरमा समुद्री सतहबाट करीब १ सय मिटरको उचाइँमा अवस्थित छन् । तर नजिकै समुद्रभित्र एउटा विशाल ज्वालामुखी पहाड छ, जुन झण्डै १८०० मिटर अग्लो र २० किलोमिटर चौडा छ । जसको नाम हो होंगा टोंगा, होंगा हापाई ।

यो दक्षिण प्रशान्तमा रहेको एक समुद्रभित्रको ज्वालामुखी हो जुन फोनुआफोउको ज्वालामुखी भन्दा करीब ३० किलोमिटर दक्षिणमा छ र टोँगाको मूख्य द्धिप टोँगाटापुभन्दा ६५ किलोमिटर उत्तरमा रहेको छ ।

यो अत्यधिक सक्रिय केर्माडेक टोँगा सबडक्सन जोन र यससँग जोडिएको ज्वालामुखी चाँपको हिस्सा हो जुन न्युजिल्याण्डको उत्तर पूर्व देखि फिजीसम्म फैलिएको छ र इण्डो अष्ट्रेलियाली प्लेटको रुपमा प्यासिफिक प्लेटको थिचाईबाट बनेको छ । यो एक उच्च सक्रिय भूकम्पीय क्षेत्रबाट करीब १ सय किलोमिटर माथि छ ।

टोँगामा ज्वालामुखी विस्फोट यतिधेरै हिंश्रक किन थियो र आगामी दिनमा के हुनेछ ?

टापु मुलुक टोँगातर्फ विश्वको ध्यान खासै जाँदैन अन्यबेला । तर गत जनवरी १५ को ज्वालामुखी विस्फोटपछि विश्वको ध्यान टोँगातर्फ आकृष्ट भएको छ ।

पछिल्लो केही दशकमा होँगा टोँगा होंँगा हापाई ज्वालामुखी नियमित रुपमा विस्फोट भैरहेको छ । सन् २००९ र सन् २०१४, १५ का बेला पनि ज्वालामुखी विस्फोट भएको थियो । तर त्यतिबेलाको विस्फोट सामान्य थियो । गत जनवरी १५ को विस्फोट निकै भयानक थियो ।

विज्ञहरुका अनुसार हालैको टोँगाको ज्वालामुखी विस्फोट त्यस्तो ठूलो विस्फोटमध्येको एक हो जुन हरेक एक हजार वर्षमा पैदा हुन्छ ।

ज्वालामुखीको विस्फोट यतिधेरै विस्फोटक किन हुन्छ ? समुद्रको पानीले म्याग्मालाई चिस्याउने हुँदा समेत किन सामुद्रिक ज्वालामुखी त्यति धेरै हिंश्रक हुन्छ ?

यदि म्याग्मा लगभग १२०० डिग्री सेल्सियसको तापमानमा समुद्रको पानीमा विस्तारै निस्कियो भने म्याग्मा र पानीको बीचमा वाफको एक पातलो तह बन्दछ । यसले म्याग्माको बाहिरी सतहलाई चिस्याउनका लागि इन्सुलेसनको पत्रको का मगर्दछ । तर यो प्रक्रियाले त्यसबेला काम गर्दैन जब ज्वालामुखी ग्यासले भरिएको जमिनबाट म्याग्मा विस्फोट हुन्छ । जब म्याग्मा तिव्र गतिमा पानीमा प्रवेश गर्दछ वाफको कुनैपनि इन्सुलेसन पत्र तयार हुन पाउँदैन जसबाट तातो म्याग्मा चिसो पानीको सिधा सम्पर्कमा आउँदछ ।

ज्वालामुखी शोधकर्ताहरु यो प्रक्रियालाई इन्धन चिस्यान सम्पर्क नामाकरण गरेका छन् र यो घातक रासायनिक हतियारको विस्फोट समान हुन्छ । अत्यधिक हिंश्रक विस्फोटले म्याग्मालाई अलग गरिदिन्छ र एक श्रृंखला प्रतिक्रिया सुरु हुन्छ ।

नयाँ म्याग्माका टुक्राले पानीमा तातो आन्तरिक सतह उजार गर्दछन् र नयाँ विस्फोट दोहोरिन्छ । जसका कारण ज्वालामुखी कणहरु बाहिर निस्किन्छन् र सुपरसोनिक गतिको साथ विस्फोट हुन्छन् ।

शोधकर्ताहरुले सन् २०१६ मा गरेको अध्ययनका क्रममा यस्ता भयानक ज्वालामुखी विस्फोटहरुले विभिन्न रहस्यको पर्दा उघार्ने गरेको पत्ता लगाएका थिए । समुद्र सतहको नक्सा तयार गर्दै शोधकर्ताहरुले समुद्री लहरको डेढ सय मिटर तल लुकेको काल्डेराको खोजी गरे ।

समुद्री पिँधको एक नक्साले ज्वालामुखी शंकु र विशाल काल्डेरा देखाउँदछ । काल्डेरा करीब ५ किमी भन्दा ठूलो एक खाडल जस्तो क्षेत्र हो । स साना विस्फोटहरु मूख्य रुपमा यस्तै काल्डेराको किनारामा हुन्छन् तर ठूला विस्फोटहरु काल्डेरा भित्रैबाट आउँदछन् ।

ठूला ज्वालामुखी विस्फोटहरु यतिधेरै विशाल हुन्छन् कि प्रस्फुटित म्याग्नाको अघिल्लो क्षेत्र उल्टै भित्रैतर्फ छिर्दछ र काल्डेरालाई झनै गहिरो बनाउँदछ । छोटा विस्फोटहरुले एक ठूलो विस्फोटको तयारीका लागि विस्तारै आफैलाई रिचार्ज गर्ने म्याग्मा प्रणालीको प्रतिनिधित्व गर्ने शोधकर्ताहरुको ठम्याई छ ।

वैज्ञानिकहरुका अनुसार टोँगाटापुको सबैभन्दा ठूलो द्धिपमा रहेको ज्वालामुखी खरानीको रेडियोकार्वन डेटिङ गरेर उक्त क्षेत्रमा करीब १ हजार वर्षको अन्तरालमा ठूलो काल्डेरा विस्फोट हुने गरेको तथ्य पत्ता लगाएका छन् । यसअघि सन् ११०० मा टोँगा टापु क्षेत्रमा यस्तै भयानक ज्वालामुखी विस्फोट भएको थियो ।

२० डिसेम्बर २०२१ र १३ जनवरी २०२२ का पहिलेका दुई विस्फोट मध्यम आकारका थिए । त्यसमा १७ किलोमिटरको उचाइँसम्म बादलको निर्माण भएको थियो र सन् २०१४, १५ को संयुक्त द्धिपमा नयाँ भूमि थपियो । नविनतम विस्फोटले हिंसाको परिमाणलाई बढाइदियो र खरानीको मुस्लो पहिलेदेखि नै करीब २० किलोमिटर अग्लो छ ।

यो ज्वालामुखी करीब १३० किलोमिटरको दूरीमा लगभग केन्द्रित रुपले फैलिएको थियो र हावाले विकृत हुनुभन्दा अगाडि २६० किलोमिटर व्यासको एक लाभा खरानी र वाफ सहितको धुवाँको मुस्लो (प्लम) बनेको थियो । यसले एक विशाल विस्फोटक शक्तिलाई प्रदर्शित गर्दछ । जसलाई केवल म्याग्मा–पानी प्रतिक्रियाबाट बुझाउन सकिँदैन ।

यसले के देखाउँदछ भने काल्डेरबाट ठूलो मात्रामा ताजा तथा ग्यासयुक्त म्याग्मा विस्फोट भएको हो । विस्फोटले टोँगा र छिमेकी मुलुकहरु फिजी र समोआ लगायतमा सुनामी पनि पैदा गर्‍यो ।

कम्पनको लहर हजारौँ किलोमिटर सम्म फैलियो, अन्तरीक्षबाट देयिखे र २ हजार किलोमिटर टाढाको न्युजिल्याण्ड सम्म मापन गरियो । विस्फोट सुरु हुने बित्तिकै टोँगाटापुमा आकाश अवरुद्ध भयो र खरानी खस्न थाल्यो ।

यी सबै संकेतबाट के थाहा हुन्छ भने ठूलो होँगा काल्डेरा जागेको छ । विस्फोटका क्रममा महासागरीय कम्पन तरंग र वायुमण्डलीय प्रक्रियाको संयुक्त प्रभावका कारण सुनामी उत्पन्न हुन्छ । समुद्रभित्रको भूस्खलन र काल्डेरा विस्फोटका कारण सजिलैसँग सुनामी उत्पन्न हुने गर्दछ ।

अहिलेसम्म यो प्रष्ट भएको छैन कि यो विस्फोट चरमोत्कर्ष हो या होइन । टोँगाको टापुमा भएको यो सामुद्रिक ज्वालामुखी विस्फोटनबाट पनि भविष्यमा ठूला ज्वालामुखी विस्फोटको प्रभाव तथा परिणाम के हुन्छ भन्ने कुराको अनुसन्धानका लागि गति तथा दिशा प्रदा गर्नेछ । एजेन्सीको सहयोगमा