२ वैशाख, चितवन । चितवनको सौराहास्थित राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषमा एक्लै हुर्किरहेकी थिइन् पुष्पा । यतिबेला भने उनले सानी साथी पाएकी छिन् । अर्थात पोहोर माघमा पुष्पा जत्री थिइन्, उत्रै छिन् अञ्जली ।

पुष्पा नयाँ र सानी साथी अञ्जलीलाई माया गर्छिन्-बैनीलाई जस्तै । एउटै आमाले जन्माएका सन्तानजस्ता लाग्छन् पुष्पा र अञ्जली । अञ्जली जम्मा साता दिनकी भइन् । पुष्पा भने १४ महिनाकी ।

गैंडा गणनाको क्रममा गत चैत २३ गते चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको नवलपुरस्थित दिव्यपुरी क्षेत्रमा अलपत्र अवस्थामा करिब एक साताको बच्चा भेटिएको थियो । सोही बच्चालाई उद्धार गरेर पुष्पासँगै प्रकृति संरक्षण कोषको कार्यालयमा राखिएको हो ।

गैंडा गणकहरू निकै बेर अडिएर अञ्जलीकी आमालाई पर्खिए । तर आमा आउने छाँट देखिएन । बच्चा निकै थकित, कमजोर र भोकाएको अवस्थामा थियो । वरपर बाघका पाइलाहरू थिए ।

‘गैंडाको बच्चालाई त्यसै छाड्दा बाघले मार्नसक्ने वा बच्चा भोकले मर्नसक्ने विष्लेषण गरेर हामीले उद्धार गरेर ल्यायौं’, कोषका प्रमुख डा. बाबुराम लामिछानेले भने, ‘अघिल्लो वर्ष पुष्पा जस्तो अवस्थामा र उमेरमा भेटिएको थियो अहिले पनि सोही उमेर र अवस्थामा अर्को बच्चा भेटियो, दुवै आमाबाट बिछोडिएका हुन् ।’

बाघको आक्रमणबाट १० प्रतिशत गैंडा मर्ने गरेका छन् ।

बच्चालाई क्षति नहोस् भनेर उद्धार गरेर सौराहा ल्याएपछि पुष्पाको जस्तै स्याहारमा खटिएका छन् कोषका कर्मचारी लालबहादुर महतरा । कुनै महिलाको दोस्रो सन्तान जन्मदा बढेको व्यस्तता जस्तै छ लालबहादुरको अवस्था अहिले ।

कोषमा ल्याएपछि पुष्पाकै बहिनी ठानेर उसको नामाकरण गरिएको हो । नाम राखिएको छ, ‘अञ्जली’ । अञ्जली नाम लालबहादुरले नै राखेका हुन् । पुष्पा र अञ्जलीलाई एकैपटक बोलाउँदा ‘पुष्पाञ्जली’ भन्ने गरिन्छ ।

गत वर्ष माघमा आमाबाट ११ दिन नहुँदै छुटेको र फूलजस्तै लागेकाले कोषका कर्मचारीले न्वारन गरेका थिए ‘पुष्पा’ । कोषमा हुर्काइएका ६ वटा ‘केटाकेटी’ मध्ये पुष्पा नै पहिलो ‘केटी’ हुन् भने अञ्जली दोस्रो । यसअघि कोषमा बीरू, बाङ्गे, मंगले, मेघौली, त्रिवेणीलाई हुर्काइएको थियो । उनी सबै ‘केटा’ हुन् ।

पुष्पाको जस्तो दैनिकी छ, अहिले अञ्जलीको पनि उस्तै छ । अञ्जली निकै सानी छन् । उनलाई विशेष स्याहार चाहिन्छ । आमाको दूध खाने उमेर भएको कारण बढी रेखदेख र स्याहारमा जुट्ने गरेका छन् कर्मचारी ।

जन्मेको केही दिनमै माउबाट टाढा भएकी अञ्जलीलाई गाई-भैंसीको फ्याट निकालेको दूध चुसाएर पेट भर्ने गरिएको छ । यसको सबै जिम्मा लालबहादुरलाई छ । कोषमा विगत १० वर्षदेखि काम गरिरहेका लालबहादुर भन्छन्, ‘मलाई भ्याइनभ्याइ छ, चार महिनाको मृगको बच्चा पनि हेर्छु ।’

अञ्जलीलाई अहिले दुई-दुई घण्टाको फरकमा एक-एक लिटर दूध चुसाउने गरिएको छ । राति १२ बजेदेखि विहान ४ बजेसम्म मात्रै खुवाइँदैन । अरु बेला तालिका अनुसार नै खुवाइन्छ । विहान ६ बजे खोरबाट निकाल्ने र ६ बजे नै भित्र राख्ने गरिएको लालबहादुर बताउँछन् ।

अञ्जलीलाई पुष्पाले निकै माया गर्छिन् । दुवै सँगसँगै बस्छन्, सुत्छन् । पुष्पाले अहिलेसम्म अञ्जलीलाई नहानेको लालबहादुर बताउँछन् । पुष्पाले सुरुमा ल्याउँदा खोरमा मुख जोतेर घाउ नै घाउ बनाएको थियो, तर अञ्जली ज्ञानी छन् ।

लोकबहादुर एकदिन बिराएर अञ्जलीलाई नुहाइन्छिन्, मान्छेको बच्चालाई जस्तै तोरीको तेल घसिदिन्छन् । उनलाई पुष्पा र अञ्जली दुवै आफ्नो छोरी जस्तै लाग्छ । पुष्पाञ्जलीका लागि आमाको भूमिकामा छन् उनी । जंगलमा तीन वर्षको हुँदासम्म गैंडाका बच्चा आमासँगै हिँड्छन् । अञ्जली दिनभरजसो पुष्पाकै साथ वरपर हिँड्छिन् । उनका पछि-पछि लाग्छन् हेरालुहरू ।

पुष्पा केही ठूली बनेपछि केही फुर्सदिला बनेका कर्मचारी अञ्जली थपिएपछि पुनः व्यस्त छन् । यी दुई गैंडासँगको छनुमुनुमा हेरालुहरू आफ्नो दिन बितेको पत्तो पाउँदैनन् ।
माया गरेर दूध खुवाउँछन्, उसको शारीरिक अवस्थाका बारेमा ख्याल गर्छन् । पुष्पाको जस्तै माया अञ्जलीको पनि लाग्ने गरेको कर्मचारी बताउँछन् ।

सौराहास्थित राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषका एक कर्मचारीका अनुसार आमाबाट छुटेका बच्चाले राम्रो स्याहार नपाए बचाउन गाह्रो हुन्छ । त्यसैले संवेदनशील भएर रेखदेख गर्नुपर्ने हुन्छ । निकुञ्जले उद्धार गरेको जनावर र तिनका बच्चाको रेखदेख हेरचाह कोषले गर्दै आएको छ । कोषमा हुर्काइएका गैंडाका बिछोडिएका केटाकेटी मध्ये सबैभन्दा सानो उमेरमा ल्याइएको पुष्पा र अञ्जली नै हुन् ।

कोषका चिकित्सकहरुले अञ्जलीको स्वास्थ्य जाँच गरिरहन्छन् । स्वास्थ्य अवस्था राम्रो छ । उमेर अनुसारको बजन भए नभएको, पानी पुगे/नपुगेको, पेट र दिसामा केही खराबी भए/नभएको, शरिरमा घाउ भए/नभएको र उमेर अनुसारको पोषण पुगे/नपुगेको चिकित्सकहरुले निगरानी गरिरहेका हुन्छन् । सुरु-सुरुमा दूध मात्र खाने गैंडाको बच्चाले विस्तारै गाजर, मुला, बन्दा खान थाल्छन् । ठूलो भएपछि कुँडो पनि खान्छन् ।

ठूली हुँदै पुष्पा

गत वर्ष माघमा चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज अन्तर्गत नवलपुरको तमासपुरमा हिलोको दलदलमा भासिएको अवस्थामा उद्धार गरेर ल्याइएको एक साताको गैंडाको बच्चा (केटी) पुष्पा अहिले पनि राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषको कार्यालयमै छिन् ।

पुष्पा कोषका कर्मचारीहरुको गरेको स्याहारले ठूली भएकी छन् । पुष्पा अहिले कोष वरपर आनन्दसँग चर्छिन् । कहिले कता त, कहिले कता घुम्छिन् । कहिलेकाहीँ संरक्षण कोषको कार्यालयको ढोकासम्म नै आइपुग्छिन् । पुलुक्क हेर्छिन् अनि आफ्नै सुरमा फर्किन्छिन् ।

कोषमा आउने जो कोही पनि पुष्पालाई देखेर खुबै रमाउँछन् । फोटो खिच्छन् । पुष्पा अहिले आनन्दसँग घाँस चर्न सक्ने भएकी छन् । ‘सुत्केरी आमाले साना छोराछोरीलाई तोरीको तेल लगाएकै जस्तै गरी हामीले पुष्पालाई तेल लगायौं, माघको पहारिलो घाममा लुपुक्क सुत्थिन्’, विगत सम्झदै कोषका कर्मचारी लालबहादुर भन्छन् । जंगलमा भेटिँदा जुरुक्क उठाएर गाडीमा हाल्न सकिने पुष्पा अचेल झण्डै ६ क्वीन्टलकी भएकी छन् ।

जंगल जान रुचाउँदैनन् पालिएका गैंडा

२०७४ मा राप्तीमा आएको ठूलो बाढीले निकुञ्जका कयौं गैंडालाई बगायो । बगाउँदा कति गैंडा मरे भने कतिलाई भारतबाट समेत उद्धार गरेर निकुञ्जमा ल्याइयो । उद्धार गरेर ल्याइएका गैंडामा पर्छन् मंगले र मेघौली । उनीहरू उद्धार गरेर ल्याउँदा करिब दुई वर्षका थिए । उद्धार गरेर ल्याइएका गैंडालाई निकुञ्जको पूर्वी सेक्टर सौराहामा राख्ने गरिन्छ । यही नै खुवाउने र हुर्काउने काम हुन्छ ।

कोषमा बस्दा गैंडाका बच्चाहरू मानिसको स्याहारमा हुर्किने हुँदा निकै नजिक हुन्छन् । मानिसकै आस गर्छन् । बस्ती वरपर बस्न रूचाउँछन् । अहिले सौराहामा बेलाबेलामा निस्फिक्री हिँड्ने यिनै मंगले र मेघौली हुन् ।

कहिलेकाहीँ त उनीहरू सौराहाको मूल सडकमा नै हिँड्छन् । उनीहरूको अघि, पछि मान्छेहरूको ठूलो भीड जम्मा हुन्छ । पर्यटकहरू नजिकबाट स्पर्श गर्छन्, रमाउँछन् । तर यी दुवैले कुनै प्रतिक्रिया जनाउँदैनन् ।

निकुञ्जका लागि सबैभन्दा टाउको दुखाइको विषय यही बनेको छ । दुर्लभ एकसिंगे गैंडा यसरी मानिसको बस्ती-बस्तीमा आउँदा कुनै दुर्घटना हुने पो हो कि भन्ने चिन्ता निकुञ्जलाई छ ।

पुष्पालाई निकुञ्जमा छाड्ने योजना तत्काल छैन । निकुञ्ज विभाग, निकुञ्ज र कोषको सहमतिमा मात्रै जंगलमा लगेर छाडिन्छ । तर, जम्मा १४ महिनाको भएकाले बाँच्न सक्दैन कि भनेर अझै कोषमै केही समय राखिने कोषका प्रमुख डा. बाबुराम लामिछानेले बताए ।

पुष्पासँगै उद्धार गरिएको एउटा केटोलाई ८ महिनाको भएपछि पुरानो पदमपुरको अर्ना राखिएको इनक्लोजरमा राखियो तर पछि चिसोमा त्यो केटा मर्‍यो । चिकित्सकहरूले निमोनिया भएको बताए । त्यो घटनापछि पुष्पालाई तत्काल छाड्ने अवस्था नभएको डा. लामिछानेले बताए ।

कोषले साधारणतया गैंडाका केटाकेटीलाई अवस्था हेरी दुई वर्षसम्म पाल्ने गरेको छ । पुष्पालाई पनि घरपालुवा हुन नदिन र ‘वाइल्ड’ बनाउन ठूली भएपछि केही महिना इनक्लोजर भित्र नै पठाउने योजना निकुञ्जको छ ।

कोषको सौराहा कार्यालयका प्रमुख लामिछानेले अहिलेसम्म २० वटा बच्चा गैंडाको उद्धार गरिएको जानकारी दिए । निकुञ्ज र कोषले टुहुरा गैंडाजस्तै अन्य जनावरहरूलाई पनि त्यसैगरी उद्धार गरेर आश्रय दिँदै आएको छ ।

कोषले बाघ, हात्ती, चितुवा हरिणका घाइते तथा टुहुरा बच्चालाई ल्याएर संरक्षण गरी निकुञ्जमा नै पठाउँदै आएको छ।