रेज्जियो एमिलिया स्कुल केले बनाउँछ ?

रेज्जियो एमिलिया दृष्टिकोणको उदय इटालीको एउटा सानो शहर ‘रेज्जियो एमिलिया’ मा भएको हो। यो दृष्टिकोण मुख्यत: बालबालिकाको प्रारम्भिक शिक्षामा केन्द्रित छ। यस दृष्टिकोणका सिद्धान्त, इतिहास र दार्शनिक आधारहरूको अध्ययनले शिक्षामा प्रगतिशील परिवर्तन ल्याउने पद्धतिका रूपमा बलियो ढङ्गले स्थापित गरेको छ।

इतिहास

इटालीको एउटा सानो शहर ‘रेज्जियो एमिलिया’ मा दोस्रो विश्वयुद्ध ९ सन् १९३९ देखि १९४५० पछि रेजियो एमिलिया दृष्टिकोण सुरु भएको हो। युद्धपछिको पुनर्निर्माणका क्रममा इटालियन शिक्षाविद् र मनोवैज्ञानिक लोरिस मालागुज्जीले शहर र वरपरका गाउँहरूमा बसोबास गर्ने स्थानीय अभिभावक र नागरिकहरू (मुख्यतया महिलाहरू)को सहयोगमा यो अभिनव शैक्षिक दृष्टिकोणलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए। यस दृष्टिकोणले समयसँगै व्यापकता प्राप्त गर्दै विश्वभरका प्रारम्भिक शिक्षाका केन्द्रहरूमा प्रभाव पारेको छ।

लोरिस मालागुज्जी

बाल मनोविज्ञानका लागि जोशका साथ एक युवा शिक्षक, मनोविज्ञ लोरिस मालागुज्जी उक्त युद्धग्रस्त समुदायको नेतृत्वमा शैक्षिक पहलमा संलग्न भए। जोहन डेवी, जीन पियाजे र लेभ भाइगोट्सकी (शिक्षामा प्रयोगात्मक शिक्षा र सामाजिक अन्तरक्रियामा तनाव) जस्ता प्रगतिशील विचारकहरूबाट प्रभावित थिए।

बालबालिकाको जन्मजात क्षमता उनीहरूको प्राकृतिक जिज्ञासालाई पोषण गर्ने महत्वमा विश्वास गर्ने उनको भनाइ थियो ‘बालबालिकाहरू खाली पाटी होइनन्।’ उनको विचारमा बालबालिकालाई ज्ञानको सक्रिय निर्माताका रूपमा हेरिनुपर्छ, सूचनाको निष्क्रिय प्राप्तकर्ताको रूपमा होइन। उनको दर्शन समुदायको सृजनाको विश्वाससँग मिल्दोजुल्दो छ।

दार्शनिक आधार
सामाजिक रचनावाद :

-बालबालिका ज्ञानका सह-निर्माताका रूपमा हुन्छन्।

-बालबालिकाले सक्रिय रूपमा आफ्नो वातावरण, साथी र शिक्षकहरूसँग अन्तरक्रिया मार्फत संसारको बुझाइ निर्माण गर्छन्।

-बालबालिका ज्ञानको निष्क्रिय प्राप्तकर्ता होइनन् तर सिकाइ प्रक्रियामा सक्रिय सहभागी हुन्छन्।

-बालबालिकाले सामाजिक आदानप्रदान, साथीहरूको सहयोग र वयस्कहरूसँग अन्तरक्रिया मार्फत सिक्छन् जसले आफ्नो सिकाइ अनुभवहरू ढाँट्छन्।

प्रगतिवाद

-बालबालिकाले प्रयोगात्मक सिकाइ गरेर सिक्छन्।

-गरेर सिक्नु रेज्जियो एमिलिया दर्शनको मुटु हो।

-बालबालिका प्रजातान्त्रिक सिद्धान्तहरू रेज्जियोमा प्रतिबिम्बित हुन्छन् अर्थात् सिक्ने प्रक्रियामा संवाद, सहयोग र समुदायको संलग्नताको महत्त्व हुन्छ।

-बालबालिकाका आवाजको कदर गरिन्छ र तिनीहरूका विचारहरूले पाठ्यक्रमलाई आकार दिन मद्दत गर्दछ।

बालबालिकाका सय भाषा

बालबालिकाका सय भाषा उनीहरूको सिक्न र संचारको क्षमताको असीमित क्षमताको लागि एक रूपकको रूपमा रहेको छ। यसले बालबालिकाहरूका शब्दहरू बाहेक कला, नृत्य, कथाकथन र अभिव्यक्तिका अन्य रूपहरू मार्फत आफूलाई अनगिन्ती तरिकामा अभिव्यक्त गर्ने सुझाव दिन्छ।

बालबालिकाहरू स्वाभाविक रूपमा जिज्ञासु, सृजानात्मक र आफ्ना बुझाइ र सिकाइलाई बहु-विविध तरिकामा व्यक्त गर्न सक्षम हुन्छन्। शिक्षाले लेख्ने र बोल्ने जस्ता परम्परागत कुराहरूमा मात्र ध्यान केन्द्रित गर्नुको सट्टा अभिव्यक्तिका यी सबै रूपहरूलाई पालनपोषण गर्नुपर्छ भन्ने कुरा सम्झाउने कुरा हो।

बालबालिकाको सय भाषाका मुख्य विचार

अभिव्यक्तिबाट भिन्न : चित्रकला, मूर्तिकला, संगीत, आन्दोलन, नाटक र रचनात्मक अभिव्यक्तिको अन्य रूपहरू जस्तै सञ्चार गर्न धेरै वा फरक भाषाको प्रयोग ।

बालबालिकाका क्षमताको सम्मान : बालबालिकाका विभिन्न तरिकाले आफूलाई अभिव्यक्त गर्ने र ज्ञानको सह-निर्माण गर्ने क्षमतालाई समर्थन र सम्मान गर्ने आवश्यकतालाई हाइलाइट गर्दछ ।

शिक्षकको भूमिका : शिक्षकहरूलाई अभिव्यक्तिका यी रूपहरू उपलब्ध गराउने र बालबालिकाका विविध भाषाका मूल्यांकन हुने वातावरण बनाउनका लागि प्रोत्साहन गर्ने ।

सहयोगात्मक शिक्षा : बालबालिकाका, शिक्षक र वातावरणबीचको सहकार्य। बालबालिकाहरूलाई समूह सेटिङहरूमा विभिन्न प्रकारका अभिव्यक्तिहरू प्रयोग गर्ने अवसरहरू दिने ।

उद्देश्य

रचनात्मकता र कल्पनालाई प्रोत्साहन स् कलात्मक अभिव्यक्ति र कल्पनाशील खेललाई बढावा दिने ।

सामाजिक उत्तरदायित्व प्रवर्धनस् बालबालिकामा समुदायमा घुलमिल गर्न सक्ने बनाउने र उनीहरूमा सहयोगको भावना जगाउने ।

प्रकृतिसँग प्रकृतिको सम्बन्धस् बालबालिकाहरूलाई प्राकृतिक संसारका लागि गहिरो प्रशंसा विकास गर्न मद्दत गर्ने ।

सिद्धान्त

सम्पूर्ण बाल शिक्षा : बालबालिकाहरूका दिमाग, शरीर र आत्माको विकासमा ध्यान केन्द्रित गर्ने ।

अनुभव मार्फत सिक्ने :   पोषण र सामाजिक वातावरणमा प्रत्यक्ष प्रयोगात्मक सिकाइलाई जोड दिने ।

सहयोग :सिकाइ प्रक्रियामा बालबालिका, शिक्षक र अभिभावकहरू बीचको बलियो सम्बन्ध स्थापित गर्ने ।

सक्रिय शिक्षार्थीका रूपमा बालबालिका : आत्म अन्वेषण मार्फत बालबालिकाहरूलाई प्रोत्साहित गर्ने ।

बालबालिकाका सय भाषा :बालबालिकाले कला, चालचलन, खेलकुद आदि मार्फत आफूलाई बहु-विविध तरिकाले अभिव्यक्त गर्दछन् ।

तेस्रो शिक्षकका रूपमा वातावरण : वातावरणले बालबालिकालाई सिकाइका लागि प्रेरणा दिन्छ ।

विधि

कलात्मक गतिविधिहरू : रचनात्मक विकास गर्न दैनिक दिनचर्यामा चित्रकला, रेखाचित्र र संगीत समावेश गर्ने ।

प्रकृतिमैत्री र बाहिरी खेल : अन्वेषण र आविष्कारका लागि प्राकृतिक वातावरणलाई कक्षाकोठाका रूपमा प्रयोग गर्ने ।
परियोजनामा आधारित शिक्षा :रेजियो एमिलिया दृष्टिकोणमा बालबालिकाहरूले सह-शिक्षाकर्ताका रूपमा काम गर्ने शिक्षकहरूसँग उनीहरूको रुचिमा आधारित दीर्घकालीन परियोजनामा काम गर्दछन् ।

शिक्षकहरूको भूमिका

सह-शिक्षक :आधिकारिक व्यक्तित्वको सट्टा शिक्षार्थीहरूसँग सिक्ने सहयोगी बन्नुहोस् ।

सिकाइ सहजकर्ता :आविष्कारहरूका लागि ठाउँ उपलब्ध गराएर बालबालिकाका सिकाइलाई मार्गदर्शन र समर्थन गर्नुहोस् ।

प्रवेक्षक योजनाकार : बालबालिकाका जिज्ञासाबाट उत्पन्न हुने गतिविधि र परियोजनाहरूका योजनाबारे जानकारी दिनका लागि रुचिहरू बुझ्न विद्यार्थीहरूको संलग्नता अवलोकन गर्नुहोस् ।

दस्तावेजकर्ता : सिक्ने प्रक्रिया प्रतिबिम्बित गर्न, आमाबाबुलाई प्रगति संवाद गर्न र भविष्यको सिकाइलाई मार्गनिर्देशन गर्न बालबालिकाका अनुभवहरूलाई अभिलेखीकरण गर्नुहोस् ।

सहयोगी : बालबालिकाको विकास बुझ्न र समर्थन गर्न अभिभावकहरूसँग सहकार्य गर्नुहोस् र प्रायस् समुदायलाई सिक्ने प्रक्रियामा संलग्न गर्नुहोस् ।

चिन्तनशील अभ्यासकर्ता : बालबालिकाको शिक्षण अभ्यास र सिकाइ अनुभवहरूमा निरन्तर प्रतिबिम्ब संलग्न हुन्छन्। यसले सुनिश्चित गर्दछ कि उनीहरूले प्रत्येक बालबालिकाका आवश्यकताहरू पूरा गर्नका लागि उनीहरूका विधिहरू अनुकूलन र संलग्न गर्दछन् ।

रेज्जियो एमिलिया स्कुल केले बनाउँछ ?

कुनै आधारित रेज्जियो एमिलिया प्रमाणीकरण छैन। धेरै स्कुलहरूले रेज्जियो एमिलिया-प्रेरित बन्ने विचारहरू समावेश गर्दछन्। यो प्रि-स्कुल मात्र हो। यसलाई पूर्व-प्राथमिक तहभन्दा बाहिर नजान जोड दिइन्छ। यसको कुनै निश्चित पाठ्यक्रम छैन । प्राकृतिक जिज्ञासा जगाउनमा केन्द्रित र शिक्षकहरूले विद्यार्थीका रुचिसँग सम्बन्धित गतिविधिहरू सेट गर्ने गरिन्छ।

नेपालमा रेज्जियो एमिलिया स्कुल

अध्ययन प्रि-स्कुल रेज्जियो एमिलिया दृष्टिकोणमा आधारित छ। जहाँ अन्वेषण र वास्तविक जीवनका अनुभवहरू मार्फत बालबालिकाको नेतृत्वमा केन्द्रित छ। तिनीहरूको पाठ्यक्रम लचिलो छ, बालबालिकाका रुचिका वरिपरि संलग्न, जिज्ञासा, रचनात्मकता र स्वतन्त्र सोचलाई प्रोत्साहित गरिन्छ।

त्यस्तै, रातो बङ्गला फाउन्डेसनले पनि सक्रिय रूपमा रेज्जियो एमिलिया दर्शनको प्रवर्धन गर्दै आएको छ। सन् २०१९ मा, उक्त फाउन्डेसनले नेपालमा पहिलो रेज्जियो एमिलिया शिखर सम्मेलन आयोजना गर्यो , जसले अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षकहरूलाई छलफल गर्न दृष्टिकोणमा अन्तर्दृष्टि साझा गर्न टेवा पुर्योयो। फाउन्डेसनले सक्रिय सहभागीहरूको रूपमा बालबालिकाका दर्शनको दृष्टिकोणलाई जोड दिन्छ। बालबालिकाको सिकाइ विभिन्न तरिकामा आफूलाई व्यक्त गर्न सक्षम छन् जुन बालबालिकाको सय भाषा भनेर चिनिन्छ।

निष्कर्ष

रेज्जियो एमिलिया दृष्टिकोण एक शैक्षिक दर्शन हो।  प्रि-स्कुलमा केन्द्रित शिक्षाशास्त्र, लोरिस मालागुज्जी र अभिभावकहरूद्वारा स्थापित भएको थियो। पहिलो विद्यालय सन् १९४५ मा इटालीको एउटा सानो शहर रेज्जियो एमिलियामा स्थापित भएको थियो। अभिभावकहरूद्वारा निर्माण र समुदायद्वारा आर्थिक जोहो गरिएको थियो।

लेखक गोरखा मोडेल सेकेन्डरी स्कुल, लमही–६, दाङमा कार्यरत शिक्षिका हुन्।