विवाहोत्सवको मर्म

केही महिनाअघि एक जना मिल्ने साथीको विवाहमा सहभागी हुन गएँ। विवाह निकै भव्य थियो। मण्डपको सर-सजावट, फूलमाला, आकर्षक बत्तीहरू, अनि सबै जना आधुनिक पहिरनमा सजिएका थिए। वातावरणमा एक प्रकारको उत्सवमय ऊर्जा थियो। सबै जना रमाइरहेका थिए। संगीत, नाचगान अनि स्वादिष्ट खाना, म पनि रमाइरहेको थिएँ। आखिर, विवाह भनेको उत्सव नै त हो, जहाँ दुलाहा-दुलही मात्र होइन, उपस्थित सबै जनाले आनन्द लिनुपर्छ। तर मज्जाले रमाइरहेको, नाचिरहेको बेला, जब नाच्दा नाच्दै थाकेर एकछिन मण्डपमा बिहे हेर्न गएँ तब बाहिरको माहोल जस्ताको तस्तै रहे पनि मेरो मनभित्रको माहोल बदलियो। पण्डितजीको आदेशमा वैदिक विधिहरू चलिरहेका थिए, मेरो मनमा एउटा प्रश्न आयो- हाम्रा विवाह जति भव्य हुँदैछन्, कतै हामी उति नै विवाहको वास्तविक मर्मलाई बिर्सिरहेका त छैनौं !

पण्डितजी मन्त्र पढिरहनुभएको थियो, वरपर सबै आ-आफ्नै धुनमा मस्त थियौं। कोही फोनमा व्यस्त, कोही फोटो खिच्न दौडिरहेका थिए। अलिबेर यताउता हेरेपछि मलाई लाग्यो, मान्छेहरू यस्तो पवित्र क्षणमा पनि मूल बिहेमै ध्यान दिन छाडेर ठ्याम्मै रमाइलोमा मात्र किन केन्द्रित भएका होलान् ! म दुलाहा-दुलहीको नजिकै गएँ र विधिहरूमा ध्यान दिन थालें।

विवाहको क्रममा उच्चारित वैदिक मन्त्रहरू केवल धार्मिक प्रक्रिया मात्र होइनन्। ती मन्त्रहरूले विशेष ध्वनि र स्पन्दन (भाइब्रेसन) सिर्जना गर्छन्, जसले दुलाहा-दुलही मात्र होइन, उपस्थित सबै मानिसमा सकारात्मक ऊर्जा फैलाउँछ। वेदहरूले संकेत गर्छन् कि यी मन्त्रहरूको ध्वनिले वातावरणलाई शुद्ध पार्न, मानसिक शान्ति प्रदान गर्न अनि उपस्थित सबैको ध्यान एकाग्र बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। प्रत्येक मन्त्रको उच्चारणले सृष्टिसँग सामञ्जस्य राख्न मद्दत पुर्‍याउँछ, जसले दाम्पत्य जीवनलाई आध्यात्मिक ऊर्जामा बाँध्छ। मन्त्रहरूको ध्वनि तरंगले उपस्थित व्यक्तिहरूमा शान्ति र समर्पणको भावना सिर्जना गर्छ, जसले गर्दा यो धार्मिक क्षणलाई अझ पवित्र र गहन बनाउँछ।

विवाहको मुख्य वैदिक मन्त्रहरूको गहिरो अर्थ हुन्छ। उदाहरणका लागि, सप्तपदीका प्रत्येक मन्त्रले दुलाहा-दुलहीको जीवनयात्राको महत्त्वपूर्ण पक्षलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। सप्तपदी भनेको हिन्दु विवाहको महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो। यो संस्कारमा दुलाहा र दुलहीले एकअर्काको हात समाएर अग्नि वरिपरि सात पाइलाहरू चाल्छन्। यहाँ प्रत्येक पाइला एक नयाँ प्रतिज्ञा (व्रत) हो, जुन दाम्पत्य जीवनका विभिन्न पक्षहरूको प्रतीकात्मक प्रतिनिधित्व गर्छ। सप्तपदीमा गरिने प्रत्येक पाइला अग्नि वरिपरि एक पटक घुम्दै सम्पन्न हुन्छ, र यी सात व्रत विवाहको आध्यात्मिक, सामाजिक र नैतिक आधार हुन्।

पहिलो पाइलाले सन्तानको पालनपोषण र पारिवारिक समृद्धिको वाचा गर्छ। अग्निको वरिपरि घुम्दै दुलाहा-दुलहीले आफ्नो भावी परिवारको लागि सबै सँगै कर्म गर्ने वाचा गर्छन्। दोस्रो पाइला आर्थिक समृद्धि र जीवनयापनका लागि परिश्रम गर्ने बाचा हो। तेस्रो पाइलामा, दुलाहा-दुलहीले एकअर्काको सुख-दुःखमा सँगै हुने प्रतिज्ञा गर्छन्। यो प्रेम, निष्ठा र समर्पणको प्रतीक हो। चौथो पाइला स्वस्थ र दीर्घायु जीवन बिताउने वाचा हो। उनीहरूले अग्नि वरिपरि सँगै घुम्दै स्वास्थ्य र कल्याणको महत्त्वलाई स्वीकार्छन्। पाँचौं पाइला धर्म, सत्य र निष्ठामा आधारित जीवन जिउने वाचा हो, जहाँ दुलाहा-दुलहीले आफ्नो जीवनलाई नैतिक मार्गमा लैजाने प्रतिज्ञा गर्छन्। छैटौं पाइला परस्पर साहस, धैर्य र विश्वासको वाचा हो। दुलाहा-दुलही हरेक चुनौतीमा सँगै रहन्छन्। अन्तिम सातौं पाइला भनेको जीवनभर एकअर्काका सच्चा मित्र बन्ने वाचा हो। यो व्रत दुलाहा-दुलहीको जीवनको आधार बन्ने, उनीहरूको सम्बन्धलाई सधैंका लागि बलियो बनाउने प्रतिज्ञा हो।

यी सात पाइला केवल विवाहमा निभाइदिए जस्तो गर्दा पुग्ने तालिका होइनन्। केवल परम्परागत संस्कार मात्र होइनन्, जीवनभर एकअर्काप्रति समर्पित, निष्ठावान् र सहयोगी रहने वाचाहरू हुन्। सप्तपदीले दाम्पत्य जीवनको स्थिरता, सम्मान, प्रेम र परस्पर सहयोगको महत्त्वलाई उजागर गर्छ। विवाहको वास्तविक मर्म वैदिक संस्कारहरूमा छ, जसले दुलाहा-दुलहीलाई सामाजिक र आध्यात्मिक रूपमा एक बनाउँछ। प्रत्येक पाइला अग्निलाई साक्षी राखेर चालिन्छ, जसले विवाहलाई मात्र होइन, दुलाहा-दुलहीको सम्बन्धलाई पनि आध्यात्मिक ऊर्जासँग बाँध्छ।

यो मेरो पहिलो पटक यस्तो अनुभव थिएन। पछिल्ला केही वर्षमा प्राय:जसो विवाहमा नै मैले यही प्रवृत्ति देखेको छु। हामी आधुनिकता र परम्पराको सन्तुलन खोजिरहेका छौं, तर प्रायः बाहिरी रमझममा मात्रै मग्न हुँदै परम्परागत विधिहरूलाई फगत ‘औपचारिकता’ जस्तो मान्न थाल्यौं। मैले साथीको विवाहमा पनि ठीक त्यस्तै देखें- पण्डितजीले मन्त्र उच्चारण गरिरहनुभएको थियो, तर धेरैको ध्यान त्यहाँ थिएन। कार्यक्रमको रमाइलोमा सबैले लगनगाँठोको पवित्रता बिर्सिंदै थिए। म त्यसबेला सोच्न थालें- के विवाह भनेको केवल सजावट, संगीत र भोज मात्र हो, कि यसले केही गहिरो अर्थ राख्छ?

विवाहको मूल मर्म वैदिक संस्कारमै छ। सप्तपदी, अग्निसाक्षी अनि कन्यादान जस्ता विधिहरूले दुलाहा-दुलहीलाई सामाजिक र आध्यात्मिक रूपमा एक बनाउँछन्। सप्तपदीमा गरिने सात पाइलाले जीवनभरका वाचाहरू व्यक्त गर्छन्- एकअर्कालाई सधैं सहयोग गर्ने, सन्तानको पालनपोषण गर्ने, स्वास्थ्य, समृद्धि र निष्ठा कायम राख्ने। यी विधिहरूको गहिरो अर्थ छ, जसले हामीलाई हाम्रो संस्कारसँग जोड्छ।

हामी आधुनिक तरिकाले विवाह मनाउँछौं, यो गलत भयो भनेको होइन। समय परिवर्तनशील छ, अनि हामीले आफ्नो जीवनशैलीलाई पनि समयसँगै परिमार्जन गर्नु स्वाभाविक हो। रमाइलो गर्नु, ठूलो भोज, नाचगान यी सबै आधुनिकताका हिस्सा बनेका छन्, जुन सुन्दर पनि हो। दुई व्यक्ति एक संसार, दुई परिवार एक परिवार हुनु उत्सवकै कुरा हो। आधुनिकता स्वीकार गर्नु र त्यसमा आनन्द लिनु आफैंमा समस्या होइन। तर, यो परिवर्तनको क्रममा हामीले आफ्नो संस्कृतिको गहिराइलाई बिर्सनुहुँदैन।

मैले महसुस गरेको कुरामा अझ गहिरो अर्थ पनि छ—विवाहको मुख्य विधिहरूमा ध्यान नदिएकोमा जिम्मेवारी केवल कोही एकको होइन, हामी सबैको हो। विवाह योजनाकारहरूदेखि लिएर पण्डितसम्मले यी विधिलाई थप आकर्षक र ऊर्जा दिने गरी सम्पन्न गर्न आवश्यक छ। हामी जसरी कार्यक्रमका अन्य पक्षहरूमा व्यापक ध्यान दिन्छौं, त्यस्तै तरिकाले विधिहरूलाई पनि प्राथमिकता दिन आवश्यक छ। पण्डितहरूले मन्त्र उच्चारण गर्दा यसलाई अझ प्रभावकारी बनाउने र वातावरणलाई पवित्र बनाउन ध्यान दिने हो भने, विधिमा उपस्थित सबै जना मन्त्रको शक्ति र ऊर्जा महसुस गर्न सक्छन्। मन्त्रहरूको ध्वनि र स्पन्दनले मात्र होइन, पण्डितहरूको व्यक्तित्व र उच्चारणको प्रभावले पनि विधिलाई संजीवनी शक्ति दिन सक्छ। यसबाहेक, विवाहको मुख्य विधिमा ध्यान दिनु, यो क्षणलाई केन्द्रीय स्थानमा बनाउनु अनि विवाहको पवित्रता कायम राख्नुमा कार्यक्रम आयोजक र सहभागी दुवैको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ।

विवाह भनेको केवल एउटा दिनको उत्सव होइन, यो दुई व्यक्तिको जीवनको नयाँ अध्यायको सुरुआत हो। अग्निलाई साक्षी राखेर गरिने सप्तपदी र वाचाहरूले यसलाई पवित्र बनाउँछ। विवाहको वास्तविक महत्त्व ती विधिहरूमा छ, जसले दुई व्यक्तिलाई केवल दम्पती मात्र होइन, आत्मिक रूपमा पनि एक बनाउँछ। मेरो विचारमा, विवाहमा आधुनिकता स्वीकार गर्नु स्वाभाविक हो, तर हामीले परम्परागत विधिहरूलाई पनि समान महत्त्व दिनुपर्छ। रमाइलो र तामझाम ठीकै हो, तर ती विधिहरूले दिने गहिरो सन्देश र त्यसको पवित्रता गुमाउनुहुँदैन। विवाहको भव्यता मात्रै होइन, त्यसको मर्म पनि बचाएर राख्न जरूरी छ।

त्यस दिन साथीको विवाहमा सहभागी हुँदा मैले एकदमै रमाइलो गरें। तर मनमा एउटा कुरा स्पष्ट भयो- विवाहको असली सुन्दरता सजावट र भोजमा मात्र होइन, त्यसको पवित्र विधिहरूमा पनि छ। आधुनिकतासँगै परम्परालाई पनि सम्हाल्न सक्ने हो भने मात्र हामीले वास्तविक अर्थमा विवाहलाई सफल बनाउन सक्छौं।