जिन पियाजेको सिद्धान्त : बालबालिकालाई कसरी सिकाउने ?

जिन पियाजे (१८९६–१९८०) एक स्वीस मनोविज्ञ थिए । उनको सबैभन्दा प्रभावशाली काम सन् १९२० मा प्रस्तावित संज्ञात्मक विकासको सिद्धान्त थियो ।

उनको अध्ययनले विकास मनोविज्ञानका क्षेत्रका लागि जग बसाल्यो । यो सिद्धान्त रूपरेखाको रूपमा बालबालिकाका सोचका रूपमा समाहित हुन्छ । उनको अनुसन्धानले बालबालिकाका सोचाइ र सिकाइ प्रक्रियामा उमेरको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ भन्ने देखायो । उनको अध्ययन अनुसार बालबालिकाका मस्तिष्कले विभिन्न उमेरमा कसरी समस्या समाधान गर्छन् भन्ने बुझ्नमा केन्द्रित थियोे ।

उनले संज्ञात्मक विकासलाई चार चरणमा वर्गीकृत गरेका छन् ।

१) संवेदना–गति चरण (जन्मदेखि २ वर्ष)

यस चरणमा बालबालिकाले आफ्ना वरपरको वातावरण, संसारलाई  प्रत्यक्ष अनुभव र शारीरिक गतिविधिबाट बुझ्छन् ।

२) पूर्व– सञ्चालनात्मक चरण (२–७ वर्ष)

यस चरणमा बालबालिकाका भाषा प्रतीकात्मक सोचाइको विकास हुन्छ र अझै तर्कसंगत कुरा सोच्न सक्दैनन् ।

३)  ठोस–सञ्चालनात्मक चरण (७–११ वर्ष)

यस चरणमा बालबालिकाले तार्किक सोचाइ विकास गर्न थाल्छन् र ठोस वस्तुहरूसँग सम्बन्धित समस्याहरू निराकरण गर्न थाल्छन् ।

४)  औपचारिक–सञ्चालनात्मक चरण (११ वर्ष माथि )

यस चरणमा बालबालिका अमूर्त सोचाइ गर्न,समस्या समाधान गर्न,परिकल्पना गर्न, मूल्यमान्यता बुझ्न र नैतिकताका बारे बुझ्न सक्षम हुन्छन् ।

पियाजेको योगदान शिक्षाशास्त्र, विकास मनोविज्ञान र बालबालिकाका विकास सम्बन्धी अध्ययनमा निकै अतुलनीय र महत्वपूर्ण छ ।

शिक्षामा जिन पियाजेको सिद्धान्तको प्रयोग

जिन पियाजेको सिद्धान्तका अनुसार विद्यार्थीले अनुभवहरू मार्फत  ज्ञान निर्माण गर्ने कुरामा जोड दिन्छ । शिक्षकहरूले सिकाउने वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ जहाँ विद्यार्थीले प्रयोग, अन्वेषण गर्न सक्छन् र सामग्री र विचारहरूसँग अन्तरक्रिया गर्न सक्छन् ।

विद्यार्थीलाई खुल्ला प्रश्नहरू सोधेर र सोधपुछमा आधारित सिकाइलाई बढावा दिएर उनीहरूको सिकाइमा सक्रिय हुन प्रोत्साहित गरिनुपर्छ । विद्यार्थीका संज्ञात्मक विकासका चरणका मूल्यांकन गरिनुपर्छ र तदनुसार विद्यार्थीलाई सामग्रीसँग सक्रिय रूपमा संलग्न हुन धकेल्ने कुरालाई बेवास्ता गरिनुपर्छ ।

विशेषगरी ठोस सञ्चालनात्मक र औपचारिक सञ्चालनात्मक चरणहरूमा अन्तरक्रियालाई प्रोत्साहन गरिनुपर्छ । समूह गतिविधिले विद्यार्थीलाई एकाअर्काका सोचलाई चुनौती दिन अनुमति दिन्छ जसले संज्ञात्मक द्वन्द्व र गहिरो समझका लागि नेतृत्व प्रदान गर्दछ ।

मूल्यांकनहरूले केवल भूमिका स्मरण गराउनुको सट्टा अवधारणाको विद्यार्थीका बुझाइलाई संलग्न गर्न डिजाइन गरिनुपर्छ । प्रतिक्रिया प्रदान गर्न, रचनात्मक मूल्यांकनहरू प्रयोग गरिनुपर्छ जसले विद्यार्थीलाई उनीहरूको सोच प्रक्रिया प्रतिबिम्बित गर्न र गल्तीहरूबाट सिक्न मद्दत गर्दछ ।

अन्वेषण र जिज्ञासालाई  प्रोत्साहित गर्ने सिकाइ वातावरण सिर्जना गरिनुपर्छ । विद्यार्थीका गतिविधिलाई सामग्रीसँग संलग्न हुन मद्दत गर्न गतिविधि, प्रयोग र बहु–विविध गतिविधिमा हात बढाउनुपर्ने हुन्छ ।

बालबालिकाको रुचि, क्षमता र आवश्यकतालाई सम्बोधन

जिन पियाजेको सिद्धान्तले शिक्षण विधिलाई बालबालिकाका विकास क्रमसँग जोडेर निर्माण गर्न टेवा पु¥याउँछ ।बालबालिकाका सोचाइ र सिकाइ प्रक्रिया बुझ्न उनीहरूका विचार,भावना महत्वपूर्ण हुन्छन् ।शिक्षामा पियाजेको सिद्धान्तको उपयोगले बालबालिकाका रुचि,क्षमता र आवश्यकतालाई  सम्बोधन गर्दै,उनीहरूका आलोचनात्मक र सृजनात्मक सोचाइ क्षमताको विकास गर्न मद्दत गर्दछ ।

(लेखक गोरखा मोडेल सेकेन्डरी स्कुल,लमहीः६,दाङमा कार्यरत शिक्षिका हुन् ।)