केही दिन अगाडि नेपालका अखबारहरूमा प्रकाशित वायु प्रदूषण सम्बन्धी समाचारले धेरै नेपालीको ध्यान खिचेको सामाजिक सञ्जालमा प्रस्ट देखियो ।
सर्वियाको एक अनलाइनले प्रकाशित गरेको रिपोर्ट अनुसार काठमाडौं एशियाको सबै भन्दा प्रदूषित सहर र विश्व को तेस्रो प्रदूषित सहरका रूपमा खबर आउँदा सबैको ध्यान खिच्नु स्वाभाविक नै थियो ।
व्यक्तिगत रूपमा मेरो पनि दुई कारणले ध्यान खिच्यो । एक- देशको राजधानीवि श्वको प्रदूषित सहरमा परेका कारण । र, दोस्रो, वायुमण्डलीय विज्ञानको विद्यार्थीका नाताले ।
के हो त वायु प्रदूषण ?
वायुमण्डलमा विभिन्न प्रकारका स्वस्थलाई खराब गर्ने पदार्थहरू भित्रिनु नै वायु प्रदूषण हुनु हो । त्यस्ता प्रकारका पदार्थहरू ठोस, तरल र ग्यास तीनै रूपमा भित्रिन सक्छन् ।
त्यस्ता प्रकारका पदार्थहरू प्राकृतिक र कृत्रिम (मानवीय कारण) दुवै तरिकाले वायुमण्डलमा प्रवेश गर्दछन् ।
वायु प्रदूषण गर्ने प्रमुख पदार्थहरूमा सल्फर अक्साइड , नाइट्रोजन अक्साइड , कार्बन मोनोअक्साइड, अर्गानिक पदार्थ, वायुमण्डलीय सुष्म कण , ओजोन ग्यास आदि हुन् ।
यस्ता पदार्थहरू श्वास फेर्दा श्वास नली हुँदै फोक्सो तथा रक्तसंसार प्रणालीसम्म पुग्न सक्छन् र मानव स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असरहरू देखा पर्छन् ।
अमेरिका को वातावरण संरक्षण संस्था (इपीए) ले विभिन्न मात्राको वायु प्रदूषणलाई स्वास्थ्यमा पार्ने असरका आधारमा विभिन्न वर्गमा विभाजन गरेको छ । तल प्रस्तुत टेबुलले विभिन्न वायु प्रदूषणको मात्रा, स्वास्थ्यमा पार्ने असर र त्यसलाई जनाउने रङ उल्लेख गरेको छ ।
| वायु प्रदूषणको मात्रा | स्वास्थ्यमा पार्ने असर | रङ |
|---|---|---|
| ० देखि ५० | राम्रो | हरियो |
| ५१ देखि १०० | मध्यम | पहेँलो |
| १०१ देखि १५० | विशेष समूहको लागि अस्वास्थ्यकर | सुन्तला रङ |
| १५१ देखि २०० | अस्वास्थ्यकर | रातो |
| २०१ देखि ३०० | धेरै अस्वास्थ्यकर | बैजनी |
| ३०१ देखि ५०० | जोखिम पूर्ण | रातो खैरो मिश्रित रङ |
पीएम २.५ जसको ब्यास (डायमिटर) २.५ माइक्रो मिटर(१/१०००००० मिटर) भन्दा सानो हुन्छ) को मात्राको अध्ययन धेरै भएको छ ।यदि प्रदूषणको मात्रा ५० भन्दा तल भए त्यसले स्वास्थ्यमा कुनै असर गर्दैन । तर, प्रदूषणको मात्रा ३०० भन्दामाथि पुगेमा त्यस्तो ठाउँ स्वास्थ्यको हिसाबले जोखिमपूर्ण हुन्छ । यीमध्ये वायुमण्डलीय सुष्म कणको मात्राको अध्ययन विशेषरुपमा गरिएको हुन्छ ।
पीएम २.५ को मात्रालाई एक घनमिटर हावामा पाइने तौल (माइक्रोग्राम/मिटर३) को रूपमा मापन गरिन्छ । यसरी मापन गरेको पीएम २.५ को मात्रालाई वायु प्रदूषणको मात्रामा परिवर्तन गरेर उक्त स्थानको वायु प्रदूषित भए/नभएको जाँच गर्न सकिन्छ ।
तर, यो मापन कम्तिमा २४ घण्टाको औसत हुनु पर्दछ | किनकि पीएमको मात्रा विभिन्न कारणले फरक पार्न सक्छ । जस्तो- हावाहुरीले उडाएको धूलो, दाउरा, कोइला वा फोहोर बाल्दा निस्केको धुँवा आदि ।
त्यसैले गुणस्तरीय मापनका लागि यस्तो अध्ययन लामो समयसम्म हुन जरुरी छ । यो लेखमा पीएम २.५ का बारेमा मात्र वर्णन गर्नुको मुख्य कारण के हो भने पीएमबाट चाँडो प्रदूषण हुने र यसले स्वास्थ्यमा चाँडो असर पार्ने कारण हो ।
कस्ता छन् त प्रदूषित शहर ?
विश्व स्वास्थ संगठन (डब्लुएचओ) ले सन् २०१५ मा निकालेको विश्वका विभिन्न सहरहरूमा भएको पीएम २.५ को मात्राको रिपोर्ट अनुसार भारतको दिल्लीमा सबैभन्दा धेरै मात्रामा ( एक वर्षको औसत १५३ माइक्रोग्राम/मिटर३) पीएम२.५ पाइएको थियो ।
उक्त रिपोर्टअनुसार भारतकै पटना, ग्वालियर र रायपुरमा क्रमशः दोस्रो, तेस्रो र चौथो स्थानमा रहेका थिए । ११० औं स्थानमा रहेको काठमाडौंमा पीएम २.५ को मात्रा ५० माइक्रोग्राम/मिटर३ (एक वर्षको औसत) मात्र रहेको उक्त रिपोर्टमा उल्लेख छ ।
काठमाडौंमा रहेको पीएम२.५ को मात्रालाई वायु प्रदूषणको मात्रामा परिवर्तन गर्दा १३७ हुन्छ | यो मात्रा माथिको प्रस्तुत गरेको टेबुल अनुसार काठमाडौंको वातावरण विशेष समूहका लागि अस्वास्थ्यकर रहेको समूहमा पर्छ । यहाँ विशेष समूह भन्नाले श्वास-प्रश्वास, मुटुसम्बन्धी रोग भएका मानिसहरू तथा बालबालिका र बुढाबुढी जनाउँछ ।
अर्कोतर्फ दिल्लीमा रहेको पीएम २.५ को मात्रालाई वायु प्रदूषणको मात्रामा परिवर्तन गर्दा २०३ हुन्छ, जुन धेरै अस्वास्थ्यकर समूहमा पर्छ । जसको असरका कारण विभिन्न श्वास-प्रश्वास र मुटु सम्बन्धी रोगहरू लाग्न सक्छन् ।
मोटरगाडी बाहेक अन्य श्रोतमा फोहोर बाल्दा निस्केको धुँवा, इँटा-उद्योगबाट निस्केको धुँवा, फोहोर बाल्दा निस्केको धुँवा नै काठमाडौंका मुख्य प्रदूषकहरू हुन्
वातावरण संरक्षण संस्थाको रिपोर्ट अनुसार पीएम २.५ को मात्रा १५ माइक्रोग्राम/मिटर३ (एक वर्षको औसत) र २४ घण्टाको औसत मात्रा ३५ माइक्रोग्राम/मिटर३ भन्दा धेरै हुनु स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन्छ ।
काठमाडौंमा प्रदूषणका श्रोतहरू
पीएमका श्रोतहरुविभिन्न प्रकारका हुन्छन् । जस्तै- मोटरगाडीबाट निस्केको धुँवा, काठ दाउरा बाल्दा निस्केको धुँवा, फोहोर बाल्दा निस्केको धुँवा, औधोगिक क्षेत्रबाट निस्केको धुँवा, धुलाका कण आदि ।
सन् २००६-२००७ मा भएको एक अध्ययन अनुसार काठमाडौंमा पीएमको मात्रा बिहान, दिउँसो, साँझ र रातमा भिन्नभिन्न देखाएको थियो । उक्त अध्ययन अनुसार काठमाडौंमा पिएम २.५ को मात्रा बिहान र साँझ धेरै तथा दिउँसो र रातमा कम पाइएको थियो । जसले काठमाडौंमा लोकल रूपमा निस्केका प्रदूषकहरू मुख्य श्रोत रहेको जनाउँछ ।
काठमाडौंमा लोकल प्रदूषक मुख्य रूपमा मोटरगाडीबाट निस्केको धुँवालाई लिन सकिन्छ । त्यसका साथै अन्य दिनको तुलनामा शनिबार साँझ पिएम २.५ मात्रा कम पाउनुले पनि मोटरगाडीबाट निस्केको धुँवालाई प्रमुख श्रोतका रूपमा अंकित गर्दछ । मोटरगाडी बाहेक अन्य श्रोतमा फोहोर बाल्दा निस्केको धुँवा, इँटा-उद्योगबाट निस्केको धुँवा, फोहोर बाल्दा निस्केको धुँवा नै काठमाडौंका मुख्य प्रदूषकहरू हुन् ।
काठमाडौं एशियाकै प्रदूषित सहर हो भन्ने समाचार को तथ्य
सर्वियाको एक अनलाइनले प्रकाशित गरेको रिपोर्ट नै यो समाचारको मुख्य श्रोत हो । तर, उक्त वेबसाइटमा उल्लेख भएको सम्पूर्ण कुरालाई राम्रोसँग अध्ययन नगरी समाचार बनाउनु नै यो भ्रामक समाचार आउनुको प्रमुख कारण हो ।
उक्त वेबसाइटमा जनाए अनुसार सो रिपोर्ट वेबसाइट भ्रमण गर्ने मानिसले दिएको सूचनाका आधारमा निकालेको हो । उक्त वेबसाइटमा उल्लेख भए अनुसार जोकोही व्यक्तिले विभिन्न शीषर्कमा रहेका प्रश्नको उत्तर दिन सक्ने छ र सो उत्तरका आधारमा उक्त ठाउँको वातावरण कतिको राम्रो या नराम्रो भनी रिपोर्ट निकालिएको हो ।
यो कुनै विश्वसनीय अध्ययनबाट आएको रिपोर्ट होइन । तसर्थ यो रिपोर्टको कुनै विश्वसनीयता छैन |
यदि तपाइले अहिले सो वेबसाइट हेर्नुभयो भने अहिले काठमाडौं प्रथम स्थानमा नभएर अन्य स्थानमा पुगिसकेको छ । त्यसैले यस्ता समाचारहरू प्रकाशनपूर्व सम्बन्धित विज्ञहरूको सल्लाह लिन आवश्यक रहेको कुरा यो पंक्तिकार अनुरोध गर्दछ ।
(लेखक अमेरिकाको वयोमिंग विश्वविद्यालयमा वायुमण्डलीय विज्ञान अध्ययनरत छन् )
