रविन्द्र घिमिरे
२० माघ, काठमाडौं । घाँसैघाँसले भरिएको काठमाडौंको टेकुस्थित प्राकृतिक ग्यास स्टेशनमा फेरि चहल-पहल सुरु भएको छ । २० वर्ष बन्द रहँदा घाँस र बुट्यानको झाडीले घेरिएको ‘ग्यास स्टेशन’ घाँस स्टेशनजस्तो देखिएको थियो । अब यसको रुप फेर्न थालिएको छ ।
विगत २० वर्षदेखि थन्किएको सरसफाइ गर्ने मेसिन बाहिर निकालिएको छ र त्यसलाई चलाएर ग्यासको कुवा सफा गर्ने तयारी भइरहेको छ । यो तयारी प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले घर-घरमा ग्यासको पाइप पुर्याउने उद्घोष गरे पछि सुरु भएको हो ।
ग्यास कुवामा भरिएको माटो र बालुवा निकालेर ग्यास निकाल्न प्राविधिकहरु खटिएका छन् । तर, यो कुवा सफा गर्ने मेसिनको पम्प बिग्रिएको छ । त्यसैकारण काम सुरु गरिहाल्न नसकिएको प्राविधिकहरुले बताए ।
तर, पम्प आउनासाथ मेसिन चलाएर झण्डै ३ सय ५० मिटर गहिरो कुवाको सफाइ गर्ने तयारी भएको छ । यसबाट प्रधानमन्त्रीले भनेजस्तो घर-घरमा ग्यासको पाइप पुर्याउने काम गर्ने बाटो खुल्ने अपेक्षा छ ।
सम्भव छ ?
टेकुका स्थानीय रामेश्वर महर्जनलाई घर-घरमा ग्यास पाइप पुर्याउने कुरा असम्भव लाग्दैन । किनभने उनले यो कुवाबाट ग्यास निकालेर टेकु क्षेत्रका सरकारी कार्यालय, अस्पताल लगायतमा वितरण भएको देखेका छन् । ‘यो ठाउँबाट ग्यास निकालेर बाँडेको नै हामीले देखेका छौं’ महर्जनले भने-‘सबै प्राविधिक कुरा हामी जान्दैनौं । तर, यहाँबाट फेरि पनि ग्यास निस्किन्छ ।’
स्टेशनमा भेटिएका खानी विभागका सिनियर डि्रलर शिबप्रसाद रिजालसँग यही स्टेशनबाट ग्यास निकालेर वितरण गरेको अनुभव नै छ । ‘४१ सालदेखि मैले यो ग्यास कुवामा काम गरेेको थिएँ । यहाँ मैले २४ घण्टसम्म काम गरेर यसमा ग्यास भर्ने काम गरेको थिएँ’ रिजालले भने ।
२०४१ देखि २०५३ सासम्म यहाँबट उत्पादन भएको ग्यास पाइपमार्फत शुक्रराज ट्रपिकल अस्पताल, भेटेरेनरी अस्पताल, सेनाको मेस, सुन्धाराको टेलीग्राफ र कारागार लगायत सरकारी स्वामित्वमा कार्यालयमा वितरण हुने गरेको थियो ।
त्यतिबेला टेकुकै फोहोर संकलन केन्द्र नजिकै त्रिपुरेश्वरमा खनिएका अन्य दुई कुवाको ग्यास वितरण प्रणाली एउटै थियो । ‘यो अर्काले बनाइदिएको प्रणालीलाई पनि हामीले सदुपयोग गर्न सकेनौं’ डि्रलर रिजालले भने-‘बहुदल आएपछि यस्ता ग्यास स्टेशन हेलामा पर्यो । हामी भएको चीजलाई पनि सदुपयोग गर्न चाहेनौं । त्यसैले आज पूर्ण रुपमा परनिर्भर भएका छौं ।’
उनले भने जस्तै यो कुवा नेपाल सरकारले नभई जापानी सहयोग नियोग -जाइका) को सहयोगमा ०४० सालतिर नै खनिएको हो । त्यहाँ प्रयोग भएको सबै सामाग्री जापान सरकारले नै ल्याएका हो र यसको जडान पनि उसैले गरेको हो ।
यो कुवाबाट पानीसहित ग्यास निस्किन्थ्यो । फिल्टरेन मेसिनमा राखेर पानी र ग्यासलाई छुट्याइन्थ्यो र विभिन्न प्रशोधन मेसिन हुँदै बुलेटमा पुर्याइन्थ्यो । यो ग्यास तरल नभई हावाकै रुपमा हुने भएकाले सिलिन्डरमा भर्न सकिँदैन ।
यसलाई पाइपमार्फत मात्रै वितरण गर्न सकिन्छ । त्यसै अनुरुप प्रधानमन्त्री ओलीले पनि ‘घर-घरमा पाइप पुर्याएर चाहिएजति प्रयोग गर्ने र टुकीबाट बन्द गर्ने व्यवस्था गर्ने’ सुनाएका थिए ।
काठमाडौंमा प्राकृतिक ग्यास रहेको बार अध्ययन गरेर जाइकाले नेपाललाई यसको प्रयोगमा प्रोत्साहन गर्न गर्न टेकुमा दुईवटा र त्रिपुरेश्वमा एउटा कुवा आफ्नै लगानीमा खनेको थियो । ती कुवाबाट निस्किएको ग्यासलाई सरकारी अड्डाहरुमा पुर्याउने वितरण प्रणाली पनि जाइकाले नै विकास गरेको थियो ।
भारतले २०४५ सालमा नाकाबन्दी लगाएका बेला त्यसलाई पछ्याउँदै तत्कालीन पञ्चायती सरकारले काठमाडौंको अन्य ११ ठाउँमा पनि त्यस्तै कुवा खन्यो र ग्यासका बुलेटहरु राख्यो । काठमाडौंको ह्युमत टोल र ललितपुरको इमाडोलमा २/२ वटा तथा भृकुटीमण्डप, शंखमुल, कोटेश्वर, जडिबुटी, तिनकुने, टिकथली र टेकमा थप एक/एकवटा कुवा खनिएको थियो ।
बहुदलको पुनरागमनपछि ०४७ तिर ती कुवाहरुलाई वितरण प्रणालीमा जोड्ने र घर-घरमा पाइपलाइन मार्फत ग्यास पुर्याउने योजना रोकियो । सबै भारतबाट आउने सिलिन्डरमा भर्ने ग्यासतर्फ आकषिर्त भए ।
सरकारले सञ्चालनमा रहेका टेकु र त्रिपुरेश्वरका ग्यास कुवालाई दिने बजेट पनि कटौती गर्यो । बजेट नभए अप्ठेरो अवस्था रहँदा-रहँदै पनि ०५३ सालको सुरुवातसम्म ति कुवाबट ग्यास निकालिएको ग्यास वितरण हुँदै थियो । तर, ३/३ वर्षमा सफा गर्नुपर्ने ग्यास कुवा वर्षोसम्म सफा नगरेपछि उत्पादन बन्द भयो । त्यसलाई सफा गर्नेतर्फ तत्कालीन सरकारले कुनै ध्यान दिएन ।
तर, २० वर्षपछि भारतले लगाएको नाकाबन्दीले काठमाडौंमा ग्यासको हाहाकार भएपछि ओली नेतृत्वको सरकारका आँखा ती कुवामा परेको छ । त्यसैका कारण बुलेटलाई छोपेर बसेको झाडी फाँडिएको छ भने खिया लागेको मेसिन निकालेर कुवा सफा गर्ने तरखर भएको छ ।
ग्यास छ त कुवामा ?
जाइकाले गरेको अध्ययनले काठमाडौंको भुगर्भमा ४० वर्षलाई पुग्ने ग्यास रहेको देखाएको छ । टेकुमा बन्द भएको ग्यासको कुवा फेरि सफा गर्न थालिएको छ ।
अब त्यहाँ फेरि ग्यास छ कि छैन भन्नेबारे अन्योल छ । तत्कालीन समयमा ग्यासको अध्ययन र उत्खनन्को काम सबै जाइकाले गरेकाले खानी विभाग यस विषयमा अन्योलमा देखिएको छ ।
खानी विभागले उद्याग मन्त्रालयलाई पत्र लेख्दै प्राकृतिक ग्यासको उत्खनन्का लागि फेरि जाइकासँग नै सहयोग माग्न आग्रह गरेको छ । विभागले मन्त्रालयलाई कुवा सफा गर्दा पहिलाको जस्तै ग्याससहितको पानी निस्किन्छ भन्ने निश्चित नभएको जानकारी दिएको छ ।
विभागले काठडमाडौंमा प्राकृतिक ग्यास के-कति परिणाममा छ भन्नेबारे आफुले अध्ययन नगरेकाले जाइकाको सहयोग लिनुपर्ने तर्क गरेको छ । पत्रमा माटो र बालुवा निरन्तर आइरहेमा कुवा सफा गर्नुको औचित्य नहुने उल्लेख छ । विभागले प्राकृतिक ग्यासका विषयमा आफुसँग विज्ञ पनि नभएकाले काम गर्न अप्ठेरो भएको बताएको छ ।
यदि त्यहाँ ग्यास रहेको र निकाल्न सकिने प्रमाणित भएमा पनि कस्तो प्रविधिको प्रयोग गर्ने भन्नेबारे पनि विभागमा अन्योलमा छ ।
उद्योग मन्त्रालयका सह-सचिव दिनेश घिमिरेले भने जाइकाका अधिकारीसँग पहिलो चरणमा ग्यासको उत्खनन्बारे छलफल भइसकेको बताए । ‘सबै प्राविधिक कुरा जाइकालाई नै जानकारी छ । त्यसैले उसको सहयोग लिनुपर्ने भएको हो’ घिमिरेले भने ।
प्रधानमन्त्रीले घरघरमा ग्यासको पाइप पुर्याउने घोषणा प्राविधिक रुपमा निश्चित नगरी बोलेकाले यसलाई कसरी अघि बढाउने भन्नेमा उद्योग मन्त्रालय र खानी विभागका अधिकारीहरु अन्योलमा देखिएका छन् ।
प्रधानमन्त्री ओलीलाई कुवा सफा गर्ने काम सुरु भएको जानकारी रहेको विभागका अधिकारी बताउँछन् । उनले जाइकाको अध्ययनलाई आधार बनाएर आफ्नो घोषणा जसरी पनि कार्यान्वयन गर्ने प्रतिवद्धता पटक-पटक सार्वजनिक मञ्चमा दोहोर्याएका छन् ।
तर, अब प्राविधिक विषयमा खानी विभाग नै अन्योलमा परेपछि फेरि विदेशसँगै गुहार मागिएको छ । यसैकारण अब प्रधानमन्त्रीको उद्घोषको कार्यान्वयन जाइकाको सहयोगमामा निर्भर हुनेछ ।
