एलएन सुवेदी
मैले कलिलै उमेरमा गाउँ घरमा गरिने व्यवहारिक कामहरु खेतीपाती , वस्तुभाउ र घरभित्रगर्नु पर्ने कामहरु सिकें । घरमा बिहान बेलुका गाईवस्तुको गोबर भकारा गर्नुपर्थ्यो । त्यस पछि घाँसका भारी बिसाएर मात्र स्कूल जान पाइन्थ्यो । खेतीपातीका बेला स्कूल बिदा बसेर काम गर्नुथियो । नियमित स्कूल जान नपाए पछि पढाइ राम्रो हुने त कुरै भएन । स्कूलको पढाइलाई छाँयामा पारेर केही राजनीतिक गर्ने व्यक्तिहरुको संगतमा परें । उनीहरु कमुनिस्ट भन्थे । राति राति हाम्रो घरमा आउँथे । मलाई तिनीहरुले चम्किलो रातो तारा भन्ने किताब दिए ।
नोरोदोम सिंहानुकको बारेमा पनि ताता-तुतु गरें । ती पढेपछि मेरो कलिलो मस्तिकमा कम्युनिस्ट शिक्षाले अर्कै प्रभाव पार्यो । कम्युनिस्टहरु धर्ममा विश्वास गर्दैनन् , उनीहरुको शब्दकोषमा भूतप्रेत भन्ने हुदैन भन्थे । मैले पनि तिनै कुरा सिकें । समाजमा हुने अन्याय र अत्याचार बिरुद्ध बिद्रोह गर्नु , नास्तिक हुनु , आफ्नै स्वाभिमानमा स्वभलम्भी हुनु , बुर्जुवा शिक्षा बहिस्कार गर्नु आदि आदि कुरा मभित्र पनि छिपिदै गए । मेरो स्वभाव र चरित्रमा धेरै फरक आईसकेको थियो । जस्तोसुकै अन्धकार रातमा पनि हिड्न डर नलाग्ने , भगवान् प्रति विस्वासै नहुने । म राति मेरो घर ईलामबाट हिंडेर पार्टीको काम भन्दै पाँचथर पनि पुग्थ्यें । बाटोमा केहीको डर लाग्दैनथ्यो ।
हुन त बल्यकालमा पिताजी र दाइहरुसँग हाम्रो बेसीको खेतमा वस्दा पारीपट्टीका खेत, खोला किनारमा पचास-साठीवटा जति राँकेभूतहरु राँको र पुल्ठो बालेर सँगसँगै हिडेका देखें । तिनीहरुको सामान्य जीउ देखिए जस्तो लागे पनि टाउको देखिदैनथ्यो । शुरुमा एउटा , अनि दुईटा , पाँचवटा , बीसवटा हुँदै पचास साठी जति पुगे पछि फेरी एकै ठाउँमा मिसिने गर्थे । नेवार दाइहरु कराउँदै भन्थे , “तिमीहरुको गोठ छेउमा राँके भूतहरु घुमिरहेका छन् , देख्दैनौ कि कसो ?” म अलिक झस्किन खोज्थे । पिताजी भन्नुहुन्थ्यो जिस्काउनु हुन्न केही बिगार गर्दैनन् । तिनीहरु राति त्यस्तै दश बजे देखि देखिन थाल्थे र एक बजेतिर हराउदै जान्थे । मैले धेरै हिउँदका चिसा र अँध्यारा रातहरुमा तिनीहरुलाई देखें । देखें पनि के भनौ ! नजिकबाट देख्या होइन । न त तिनीहरु हिंडेको डोब नै देखें , न तिनीहरुले ठोसेका राँको र पुल्ठोहरुका अवशेष देखें । देखें भने तिनै किम्बदन्तीका काल्पनिक पात्रहरु जस्ता देखें । तिनीहरु कस्ता हुन्छन् भनेर परिभाषा गर्न सक्दिन । तर मेरो मष्तिस्कमा राँकेभूतहरु हुने रहेछन् भन्ने लाग्छ ।
पत्यार लाग्न पनि गार्हो हुन्छ । मैले तीन पटक भूत देखेको अनुभव गरेको छु । अलग अलग समय र अलग अलग ठाउँमा । म नौ कक्षातिर पढ्दै थिएँ । हिउँदले दिन खादै जान थाले पछि हाम्रो स्कूलमा हिउँदे बिदा भयो । म हाम्रा आफन्तहरु भेट्न मधेसतिर जाने भएँ । बिहानको राति बहिनीले पकाएको अलि कति जाउलो टिपेर हिड्न लागें । गाउँका केटाहरु लाहुर जाने बहनामा बर्षौ हराए जस्तै म पनि हराउँछु कि भन्ने लागेर होला आमाले नरमाइलो मान्दै भन्नुभयो । यताउता भेटघाट गरे पछि चाडै घर आउनु ….फेरी पढाइ बिग्रिन्छ । भाले नबास्दै म घरबाट निस्किएँ । हाम्रो घरबाट झापाको बिर्तामोड पुग्नलाई पैदल जाँदा पन्ध्र घण्टा जति लाग्थ्यो । म बेलुकाको घाम बसे पछि बिर्तामोड पुगे । एक जना आफन्तकामा बास बसें ।
झापाको धुलाबारी , बिर्तामोड , अनारमुनी , सुरुंगा घुमेर फेरी ईलाम घरतिर फर्किन लागें । बिर्तामोडबाट हिड्दा बिहानको दश बजी सकेको थियो । यता सोक्तिम चिया कमानको बाटो हुँदै ईलामको मंगलबारे जानु थियो । बिर्तामोडबाट शनिस्चरे , खुदुनाबारी , सुखानी , गरुवा , लोदिया , सोक्तिम हुदै आउँदा चिसापानी पुगे पछि अँध्यारो मतिर आउन लाग्यो । मसँग एउटा टर्च लाईट थियो । अलिक अफ्ट्यारो बाटोमा बाल्ने गर्थें । औंसीको रात जस्तै जताततै निष्पट अँध्यारो थियो । मैले राँगापानी हुँदै माईखोला पार गरी ईलाम भन्दा निकै तल पर्ने घेवाडाँडाबाट पुवाखोलाको किनारै किनार सांग्रुम्बा भन्ने ठाउँको बाटो तताउनु थियो ।
रात निकै छिप्पिन लागेको थियो । खोलाको बगरै बगर हिंडे पछि सम्म टारी खेतमा पुंगे (जसलाई मसार खेत भन्छन् )। त्यो खेत काटे पछि नाक ठोक्किने उकालो आउँछ । म बिस्तारै त्यही उकालोतिर लघारिन थालें । धेरै बेर उकालो हिंडे पछि एउटा एक्ले पीपल भन्ने ठूलो पिपलको रुख छ । त्यसको फेदमा यसो बस्न मिल्ने चौतारो जस्तो पनि थियो । त्यहाँ बसेर तलतिर हेर्दा बडो आनन्द लाग्ने बसेको खेत र पुवा खोलाको दृश्य देखिन्छ ।
अलिक माथितिर फाट्ट-फुट्ट घरहरु शुरु हुन्छन् । म जसै त्यो चौतारोमा बसे । तलतिर मसिनो खैलाबैला मच्चिएको आवाज आयो । खोला किनारको खेतमा पाँच सातवटा पेट्रोल म्याक्स बलेको उज्ज्यालो देखियो । एउटा बिहेको जन्ती ईलाम बजारतिरको बाटो लागे जस्तो छ । ब्याण्ड बाजा बजाउने अगाडि अगाडि छन् , दुई तीन जना नाचे जस्तो देखिन्छ । बेहुला बेहुली घोडामा चढेका छन् । प्रस्ट शरीर देखिदैन । पछाडि निकै लामो मान्छेहरुको लर्को छ । रात कति नै गएको होला र ? त्यही बाह्र बजेको होला । कसरी यति राति जन्ती हिंडे होला भन्ने मलाई अचम्म लाग्यो । निकै बेर हेरे पछि म फेरी उकालो लागे । एकछिन हिंडे पछि झ्याम्म परेका बाँस नै बाँस भएको बाटो आउँछ । बाँसघारीको बाटो सकिने बितिक्कै सानो समतल परेको ठाउँ थियो । त्यहाँ दुईतिर जाने बाटा छुट्टिएका थिए ।
म हिंडेको भन्दा अलिक परको बाटोमा बीस-तीस जना मान्छेहरु लास लिएर ओरालो लागेको देखियो । कुहिरा भित्र हराउँदै चिहाउदै गरेको जुनको उज्यालो जस्तो लाग्छ । अगाडि धान र पैसा छर्दै हिडेको सेतो कपडा लगाएको मान्छेले मतिर हेरेर जोडसँग केही फ्याँके जस्तो गर्यो । मेरो छेउमा मसिना दानाहरु सुकेका पातमा खसेर आवाज आयो । मेरो आंग जिंग्रिंग भएर फुल्यो । पछाडिका पन्ध्र जना जतिले बाँसका घना र काठका दाउरा बोके जस्तो देखिन्थ्यो । तिनीहरु मध्ये दुई तीन जनाले मलाई आफूतिर आउने इसारा गरे जस्तो लाग्यो । मेरा हातखुट्टा गलेर पानी पानी भैसकेका थिए । तिनीहरु ओरालो लागे , म मास्तिर शिवाकोटीको घरमा बास माग्न पसें ।
निकै बेर बोलाए पछि बूढी आमैले ढोका खोल्दै भनिन् , “बाबु यो मध्य रातमा कहाँबाट एक्लै आयौ ? यो बाटोमा कहिले काहीं नराम्रोसँग तर्साउने गर्छ ।” मैले आफूले देखेका कुराहरु बूढी आमैलाई सुनाए पछि आमैले भनिन , “फेरी यो गाउँमा के अनिस्ट हुने हो ?” बिहान नहुदै भालेको डाकमा आमैसँग बिदा मागेर म आफ्नो घरतिर हिडें । त्यसको दुई दिन पछि सुनियो । त्यही गाउँमा एउटी अधबैंसे महिलाले झुन्डिएर आत्मा हत्या गरिछन् । म त्यस पछि निकै लामो बिरामी परें । झारफुक गर्ने धामी झाँक्रीका अनुसार त्यस मान्छे जस्तोले फ्याँकेको धान मेरो शरीरमा परेको भए म बाँच्ने थिइन रे ।
अर्को घटना , तिहार सकिएको थियो । हाम्रो खेतमा धान काट्ने बेला भयो । आकाश बिग्रिएर पानी पर्ने तरखरमा थियो । काटेर सुकाएको धानको बिटा चाडैं उठाउनु पर्ने थियो । दिनमा काम गर्ने खेताला खोजेका थिए । म सखारै खेतमा गएर बिटा बाँध्नु पर्यो भन्ने सुरले बेसीतिर झरें । हाम्रो मूल घरबाट बेसींको घरमा जान झण्डै एक घण्टा बढी लाग्छ । तल ओरालो झर्नुपर्छ । बाटामा चिहान घारी पनि छ , अरु मान्छेहरु मर्दा खोलामा दाह संस्कार गर्न लाने बाटो पनि त्यही हो ।
हाम्रो बेसीको घर भन्दा अलिक तल देउमाई नाम गरेको ठूलो खोला बग्छ । मृत मानिसलाई त्यही खोलाको किनारमा सेलाउने गर्छन् । भौगोलिक आकार हेर्दा पनि निकै डर लाग्ने ठाउँ हो त्यो । म उठेर बाहिर निस्किएर हेरें । झिसमिसे उज्यालो हुन लागे जस्तो देखियो । तिहारपछि लगत्तैको दिन ! आकाश धुम्मिएर लेघ्रै लेघ्रा परेको छ । जमिनमा बिहानी पखको संकेत जस्तै लाग्छ । म हातमुख पनि नधोई बेसीतिर लागें । करिब आधा घण्टा हिंडे पछि मेरो अगाडि एउटा बढेमानको साँढे गोरू देखा पर्यो । खैरोखैरो रंगको देखिने त्यो गोरु ठूलो जुरो भएको एकदम बलियो देखिन्छ । भित्तामा सिंगौरी हानेर अगाडिका खुट्टाले भूईं खोस्रदै मतिर हेरेर दुई तीन पटक डुक्रियो । म अचम्ममा परें , हाम्रो गाउँमा कसैका घरमा पनि यत्रो गोरु छैन ! कहाँबाट आयो होला भनेर । कसैको गाईले गोरु मागेर अर्को गाउँबाट पो आयो कि भनेर अगाडि बढें । म जुन गतिमा अगाडि बढ्छु , त्यो साँढे त्यति नै गतिमा हिड्छ र फेरी मतिर हेरेर डुक्रिन्छ र बाटा लाग्छ । मेरो मनमा अलिक चिसो पस्यो र सानो ढुङ्गो टिपेर हान्न खोज्छु । गोरु अलिक छिटो गतिमा कुद्छ । एउटा सम्म परेको खेत आईपुग्यो । त्यहाँबाट दुईटा बाटा छुटिन्छन् , गोरु एक छिन उभियो र दायाँ तर्फको सानो बाटोतिर लाग्यो । अलिक पर्तिर पुगेर भुई खोस्रेर मतिर हेर्दै डुक्रियो , मैले ढुंगाले हान्न नपाउँदै अगाडि कुदेर गयो र पर एक जना लिम्बुको घरको कटेरामा छेलियो ।
म बेसीको घरमा पुगें । रात अझै उस्तै छ । पिताजीले ढोका खोल्दै भन्नुभयो किन राती नै आइस् ? मैले भने उज्यालो हुन लाग्यो । पिताजीले भन्नु भयो के को उज्यालो हुनु ! भर्खर मध्य रात हुदैछ । मैले पिताजीलाई त्यो गोरुको बारेमा सुनाएँ । पिताजीले भन्नुभयो त्यो घरकी बूढी बज्यै पल्लो छेउ पुगेकी छिन् , अब काम लाग्दिनन् होला । नभन्दै भोलि पल्ट बिहानै बज्यैले सिल्टिमुर खाएको समाचार आयो । पिताजी मलामीको लागि उता जानुभयो , हामीले दिन भरी बिटा लगायौं ।
अर्को पनि रोच नै घटना छ । म किर्तिपुरमा बस्थें । मेरा दाइ-भाउजू काठमाडौँको महाबौद्ध बस्नु हुन्थ्यो । दिउसो कामबाट फर्किएर कहिले काहीं दाइको कोठातिर जान्थें । बेलुका अक्सर बस्नलाई म मेरै कोठामा जाने गर्थें । एक दिन मेरी भतिजीको जन्मदिन थियो । जन्मदिन मनाइयो । त्यस पछि म किर्तिपुर हिडें । महाबौद्धबाट हिड्दा झण्डै एघार बजी सकेको थियो । गाडी पाउने कुरै थिएन । म न्यूरोड निस्किएँ , त्यहाबाट परोपकार स्कूल , कालिमाटी , बल्खु , टि यु गेट हुँदै भि सीको कार्यालय पुगें । बाटो सुनसान चकमन्न छ । बाटाका किनारमा बिजुलीको पोलमा झुन्डिएका पहेंला बत्ती बलेका छन् । दाँयाबाँया मसिना रुखहरु छन् । मैले मेरो अगाडि त्यस्तै सय मिटर जति पर एकजना चौबीस पच्चीसकी देखिने महिला थाई कट कपाल काटेकी , जिन्सको पेन्ट र हरियो रंगको टिसर्ट लगाएर बाँया कुममा ब्याग भिरेकी गोरो अनुहार देखिने मुसुमुसु हाँस्दै मतिर हेर्दै जाँदैछिन् ।
म केही कुरा गर्नु पर्यो भनेर अलिक छिटो हिड्ने कोशिस गर्छु तर मेरो गतिमा नै उनी पनि गती बढाउँन लाग्छिन् । माथि निकैबेर त्यसरी हिंडे पछि ती कान्ति छात्रबासतिर लागिन् । छात्राबासको गेटभित्र पसेर उभिएर फेरी हेर्दै मुस्काएको देखियो । म नयाँ बजारतिर जाँदैछु । यसो फेरी फर्किएर हेर्दा गेट बाहिर आएर हेर्दै रहिछन् ।
म कोठामा गएर सुतें । भोलिपल्ट एकजना अर्घाखाँची निवासी त्रिभुवन विश्वविधालय किर्तिपुरमा गणितमा स्नाकोत्तर गर्दै गरेका बिधार्थीले कलंकी छेवैको लामपाटी मन्दिर नजिकैको डेरा बसेको घरमा आफ्नै कोठामा झुन्डिएर आत्मा हत्या गरेछन् । उनी पाटनमा वि एस सी गर्दा एकजना सहपाठी केटी साथीको मायाजालमा फसेंका रहेछन् । पछि केटीले अर्कै साथी फेरे पछि उनको आत्माले म्याउँ गर्न नसकेर त्यस्तो बाटो रोजेका रे भनेर उनका सहकर्मी साथीहरु सुनाउँथे । यी सबै मैले अनुभव गरेका कुराहरु हुन् । झट्ट सुन्दा अपत्यारिलो लागे पनि मेरो मस्तिष्कमा बेला बेला अझै ती कुरा सम्झिदा टाउको फुलेर आउँछ ।
मंगलबारे ५, ईलाम, हाल यू ए ई
