गत वैशाख ३१ गते सम्पन्न स्थानीय तहको पहिलो चरणको निर्वाचनमा काठमाडौं महानगरपालिकामा मतदान सकिएपछि खसेको मतको विभिन्न तथ्यांक मिडियामार्फत सार्वजनिक भए । २ लाख १६ हजार, १ लाख ७३ हजार, १ लाख ७२ हजार ६ सय ८३, १ लाख ७२ हजार ६ सय ८६ आदि । काठमाडौं महानगरपालिकाको मतपरिणामबारे समाचार प्रकाशन तथा प्रसारण गर्ने धेरै मिडियाले १ लाख ७२ हजार ८६ मत खस्यो भन्ने स्थापित गरे । काठमाडौं निर्वाचन अधिकृतको कार्यालयको स्रोतका आधारमा मिडियाले पछिल्लो तथ्यांक प्रयोग गरेका थिए ।

काठमाडौं महानगरपालिकामा जेठ १ गतेबाट मतगणना सुरु गरे पनि जेठ १२ गते बिहानसम्म १ लाख ६६ हजार मत गणना गरिएको थियो । त्यतिबेलासम्म गणना गरिएका र गणना हुन बाँकी मत संख्यालाई प्रतिशतमा निकालेर अनेकौं समाचार प्रकाशन तथा प्रसारण भइसकेका थिए । विशेषगरी टिभी, रेडियो र अनलाइनमा मतगणना अन्तिम चरणमा पुगेको र अब छिट्टै अन्तिम परिणाम सार्वजनिक हुने भन्ने खालका समाचार छिन-छिनमा आइरहेका थिए । निर्वाचनको अन्तिम परिणाम सार्वजनिक हुने बेलामा निर्वाचन कार्यालयले विजेताको नाम होइन, १ लाख ७३ हजार मतको परिणाम सार्वजनिक गर्यो । र, अझै करिव १७ हजार मत गन्न बाँकी रहेको जानकारी गरायो । त्यसपछि मिडियाले १ लाख ९० हजार मत खसेको र अन्तिम परिणाम सार्वजनिक हुन केही दिन लाग्ने समाचार दिन थाले ।

जेठ १४ गते बिहान काठमाडौं महानगरपालिकाको मतगणना सकियो । मतगणना सकिएपछि १ लाख ९७ हजार २ सय २७ मत खसेको तथ्य पत्ता लाग्यो जसअनुसार ६४ हजार ९ सय १३ मत प्राप्त गरी एमाले उम्मेद्वार विद्यासुन्दर शाक्य महानगर प्रमुखमा र ५८ हजार ५ सय ५२ मत ल्याई कांग्रेस उम्मेद्वार हरिप्रभा खड्गी महानगर उपप्रमुखमा विजयी भएको घोषणा गरियो । यसरी काठमाडौं महानगरपालिकामा खसेको मतको वास्तविक तथ्यांक १४ दिनपछि मात्र थाहा भयो । त्यसअघि जतिपनि तथ्यांक प्रयोग गरिएका थिए, तिनीहरुमा केही न केही समस्या थिए ।

यस्तै मिडियामा आएका विजयी दलबारे प्रकाशित तथ्यांकमा पनि भिन्नता पाइयो । जेठ ३ गते राती ९:३० देखि ९:४५ बजेसम्म निर्वाचन आयोगको वेबसाइट र १५ वटा अनालाईन मिडियाको अनुगमन गर्दा प्रमुख तथा अध्यक्षमा निर्वाचित भएकामध्ये सबैभन्दा धेरै इनयाँपत्रिकामा एमालेबाट विजयीको संख्या ५३ थियो भने हिमालखबरमा सबैभन्दा कम ४२ राखिएको थियो । सोही समयमा निर्वाचन आयोगको वेबसाइटमा भने एमालेको विजयी संख्या १२ उल्लेख थियो । त्यसको  भोलिपल्ट जेठ ४ गते प्रकाशित ५ वटा दैनिक पत्रिकाको तथ्यांकमा पनि एकरुपता थिएन । नयाँपत्रिका दैनिकका अनुसार एमाले ५८, कांग्रेस ५७ र माओवादी केन्द्र २३ ठाउँमा विजयी भएका थिए । अन्य दैनिक पत्रिकामा ४९ र ५० एमाले, काँग्रेस ५२ र माओवादी केन्द्र २० देखि २३ विजयी भएको फरक तथ्यांक प्रकाशित गरिएका थिए । तीन प्रदेशको २ सय ८३ स्थानीय तहको निर्वाचन हुँदा तथ्यांक फरक–फरक हुनुमा मिडियाको साधान स्रोत र अद्यावधिक गरिएको समयको पनि भूमिका हुन्छ ।

अनलाइन मिडियामा विजयी/अग्रता (२०७४ साल जेठ ३ राती ९:३० देखि ९:४५ सम्म)

मिडियामा यसरी फरक–फरक तथ्यांक आउनुले पाठकमा अन्योल सृर्जना गर्छ नै, साथै मिडियाको विश्वसनियतामा समेत असर पार्छ । क्रस चेक र स्रोत उल्लेख नगरी विभिन्न तथ्यांक आउनुमा मिडियाको कमजोरी त छँदैछ, सही समयमा तथ्यांक उपलब्ध गराउन नसक्नु र आफ्नो वेबसाइट अध्यावधिक नगर्नु निर्वाचन आयोगको असक्षमता नै हो ।

निर्वाचन परिणामको मुख्य स्रोत निर्वाचन आयोगको केन्द्रीय कार्यालय हो । निर्वाचनको जिल्ला कार्यालय तथा स्थानीय तहका निर्वाचन कार्यालयहरु सहायक हुन् । त्यसपछि मात्र राजनीतिक दलका नेता, कार्यकर्ता तथा प्रतिनिधिहरु हुन् । निर्वाचनको परिणाम सार्वजनिक हुँदा यी सबैबीच समन्वय हुनसकेको भए र नयाँ प्रविधिलाई प्रयोगमा ल्याउन सकेको भए निर्वाचन आयोग बेलैमा मिडिया र मिडियामार्फत आमनगरिकलाई जानकारी दिन सफल हुन्थ्यो । हुनुपर्ने थियो, निर्वाचन आयोग अघि र त्यसपछि मिडिया । तर, भइदियो उल्टो ।

सूचनालाई व्यवस्थित गर्न निर्वाचन आयोगसँग संरचना नभएको होइन । केन्द्रमा प्रमुख निर्वाचन आयुक्त, आयुक्तहरु, प्रवक्ता, सूचना अधिकारी, काजमा खटिएका केही पत्रकार, विशेषज्ञका साथै प्रेस विज्ञप्ति, मिडिया सेन्टर, वेबसाइट, कल सेन्टर, एप्स, व्यस्थापन सूचना प्रणाली (एमआइएस) गर्ने लगायत थिए । तल्लो तहमा जिल्ला निर्वाचन अधिकारी, मुख्य मतदान अधिकृत, मतदान अधिकृत, कम्प्युटर  अपरेटर लगायत थिए । तर, व्यवहारमा यी संयन्त्र असफल हुँदा सही सूचना पाउनबाट वञ्चित भए । सही समयमा सही सूचना नपाउनु ‘मिस इन्फरमेसन’ मात्रै होइन, ‘डिसइन्फरमेसन’ समेत हो ।

निर्वाचनको परिणामसम्बन्धी सूचना प्रवाहमा निर्वाचन आयोगको केन्द्रीय कार्यालयदेखि स्थानीय तहसम्म गम्भीर समस्या देखिए । केही ठाउँमा काम हुँदै नभएका होइनन, तर धेरै ठाउँमा सूचना नै नपाउने, छिटो सूचना नपाउने, एकीकृत सूचना नपाउने लगायतका समस्या देखापरे । स्थानीय तहमा सूचना प्रवाहमा निर्वाचन कार्यालयका अधिकृतहरु हाबी हुनुपर्नेमा मतगणक, राजनीतिक दलका नेता, कार्यकर्ता र प्रतिनिधि हाबी भए । बेला बेलामा पत्रकार नै अन्योलमा पर्ने र एकीकृत सूचना नआउँदा एकपक्षीय र गलत सूचना समेत प्रवाह भए भने सोसल मिडियामा नियतवश गलत तथ्यांक समेत राखिए । कारण सूचना व्यवस्थापनमा निर्वाचन आयोगको कमजोरी मात्र नभइ, संरचनात्मक रुपमा सूचना प्रवाह गर्न जटिल प्रक्रिया पनि हो ।

नियन्त्रणमुखी चिन्तन, पूर्व तयारीको कमी, कार्य योजना अभाव, परम्परागत ढर्रा, असक्षमता, प्रक्रियामुखी पद्धति, चेन अफ कमाण्ड मान्ने सिलसिलामा माथिको आदेश पर्खने प्रवृति र जवाफदेहिता नहुनु त्यसका मुख्य जड हुन् । निर्वाचन सम्बन्धी सूचनाको संकलन, सामग्री तयारीदेखि प्रकाशन तथा प्रसारणसम्ममा मिडियामा धेरै समस्या देखिएका छन् । तर, स्थानीय तहदेखि केन्द्रसम्म छरपष्ट सूचनालाई व्यस्थित र एकीकृत गरी बेलैमा प्रकाशन तथा प्रसारण हुनु प्रशंसनीय कार्य हो ।

अब स्थानीय तहको दोस्रो चरण, प्रदेश र संघीय संसदको निर्वाचन हुँदैछन् । निर्वाचनको परिणाम सम्बन्धी बेलैमा सूचना प्रवाह गर्न नीतिगत र व्यवहारिक पक्षमा सुधार गर्नुपर्छ । सूचना प्रणाली व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउनुपर्छ, आन्तिरक र बाह्य रुपमा । त्यसको लागि साधन स्रोतहरुको प्रयोग र जनशक्तिको परिचालन आवश्यक हुन्छ । निर्वाचन परिणामको छिटो र सही सूचना प्राप्त गर्ने जनताको अधिकार हो, त्यसका लागि मिडिया महत्वपूर्ण सहयोगी हुन् भन्ने कुरालाई आत्मसात गरी आयोगको केन्द्रीय कार्यालयदेखि तल्लो तहसम्म मिडियामैत्री वातावरण बनाउनु आवश्यक छ । चलानी, टिप्पणी, आदेश, छलफल, बैठकबाट स्वीकृति, प्रमाणित लगायतको प्रक्रियामुखी कार्यप्रणाली भत्काई जिम्मेवार र जवाफदेहीमुखी कार्य पद्धति अवलम्बन गर्नुपर्छ । त्यस अतिरिक्त संयन्त्र परिचालन र समन्वय गर्न पनि उत्तिकै जोड दिनुपर्छ ।

आयोगको केन्द्रको वेबसाइट, एप्स र सोसल मिडियामा अद्यावधिक तथ्यांक राख्नुपर्छ । जिल्ला र स्थानीय तहले समय तोकेर निश्चित समयमा सोसल मिडियामा अद्यावधिक गरिएका जानकारी राख्नुपर्छ । समय नै तोकेर स्थानीय, जिल्ला र केन्द्रमा मिडिया ब्रिफिङ गर्नुपर्छ । कम्तिमा बिहान, दिउँसो र साँझ समय तोकेर नै परिणाम सार्वजनिक गर्नुपर्छ । मिडियाले खोजेपछि सूचना उपलब्ध गराउने होइन कि त्योभन्दा अघि नै निर्वाचन आयोगले सूचना मिडिया र मतदातासँग पुग्ने वातावण सिर्जना गर्नुपर्छ । निर्वाचनसम्बन्धी छिटो, सही र व्यवस्थित सूचना प्रवाहले नेपाली मिडियाको स्तर मात्र होइन, निर्वाचन आयोगको कार्यक्षमता, विश्वसनियता र गरिमा समेत बढाउनेछ ।

(केसी सेन्टर फर मिडिया रिसर्च नेपालका अध्यक्ष र प्रजापति मिडिया अनुसन्धानकर्ता हुन्)