१ मंसिर, काठमाडौं । धरानमा ०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलनपछि ०४६ सम्म करिब एक दशक धेरै युवाहरु साहित्यमार्फत प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा सक्रिय भए । उनीहरुले खोलेको ‘बाँझघरा अध्ययन समूह’ले पर्चा कविता आन्दोलन, सुनसरी साहित्य प्रतिष्ठान, साहित्य अनुसन्धान परिषद् जस्ता अनेक खालका साहित्यिक संस्था खोलेको थियो ।
यिनै गतिविधिमा सक्रिय रहने मध्येका थिए- रमेश केसी, मनोज मेयाङ्बो र कृष्ण बजगाईंलगायतका व्यक्तिहरु । प्रजातन्त्र प्राप्तिपछि रमेश केसी साहित्यकारकै रुपमा प्रसिद्ध भए भने मनोज राजनीतिमा लागेर धरानको मेयर बने । तर, कृष्ण बजगाईं भने रेडियो नेपालमा जागिर सुरु गरेर पछि सुटुक्क जर्मनी हुँदै बेल्जियमतिर छिरे ।
१२ वर्षको बेल्जियम प्रवासपछि ८ वर्ष अघि बेलायत बसाईं सरेका बजगाईं अहिले डायस्पोरिक नियात्राकारका रुपमा परिचित छन् । उनका दुई नियात्रा संग्रह, तीन लघुकथा संग्रह, एउटा कथा सङग्रह र दुईवटा हाइकु सङ्ग्रह प्रकाशित भएका छन् ।
त्यसबाहेक उनको नेपाली साहित्यकारसँग लिइएको डिजिटल वार्ता संग्रह पनि प्रकाशित छ । उनी अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज बेल्जियमका संस्थापक अध्यक्ष तथा केन्द्रका बरिष्ठ उपाध्यक्ष समेत भइसकेका छन् ।
आफ्नो पुरानो परिचय लुकाएर नयाँ पहिचान बनाएका कारण बजगाईलाई ०३६ सालपछिका सामाजिक-राजनीतिक अभियन्ता मध्येका एक हुन् भनेर पत्याउन गाह्रो पर्छ । उनी पनि आफ्नो पुरानो कुरा उप्काउन चाहँदैनन् ।
अघिल्लो महिना अन्तरराष्ट्रिय हाइकु सम्मेलनमा बेलायती नेपालीको प्रतिनिधित्व गर्दै जापान आएका बेला उनले आफ्नो पुरानो राजनीति र साहित्यिक सक्रियता लुकाउन खोजे । नेपालमा उनको गतिविधिलाई सम्झनेहरु धेरै भेटिएपछि पुनः सम्पर्क गरेर यो कुराकानी गरिएको हो ।
अहिले कहाँ हुनुहुन्छ, के गर्दै हुनुहुन्छ ?
अमेरिकाको सिकागोस्थित मेडिसन भन्ने स्थानमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा जयन्तीको अवसरमा साहित्यिक कार्यक्रममा भइरहेको छ । त्यही कार्यक्रममा विजय मल्ल कविता प्रतियोगिता पनि हुँदैछ । त्यसको निणर्ायक मण्डलका नाताले उता जाँदैछु ।
हाम्रो प्रकाशन गृह समकालीन प्रतिष्ठानमार्फत एउटा उपन्यास प्रकाशित भएको छ । त्यसको विमोचन कार्यक्रमसमेत भएकाले बेलायतबाट उता जाँदैछु ।
नेपाल छाडेपछि पनि साहित्यप्रति झन् बढी सक्रिय हुनु भएको हो ?
भारतलाई छाड्ने हो भने पनि विदेशमा ३५ लाखभन्दा बढी नेपाली छन् । उनीहरुले रहर र विभिन्न बाध्यतामा नेपाल छाडेका हुन् । तर, नेपालीपन छाडेका होइनन् ।
डायस्पोरा सम्बन्धी भएका अनुसन्धानहरुले पनि संसारभरि नै आफ्नो देश छाड्नेहरुले विभिन्न संगठन बनाएर आफ्नो भाषा र संस्कृति बचाउने काम गरिरहेका हुन्छन् भन्ने देखाएको छ । नेपाल, चीन र भारत जस्ता देशका नागरिकमा यो अझै बढी देखिन्छ ।
तर, नेपालको हकमा के भइदियो भने नेपालीपनको भावनालाई राजनीतिक दलहरुले दुरुपयोग गरिदिए । यसले मेरो चित्त कुँडियो । आफ्नो तर्फबाट थोरै भए पनि नेपाली भाषा साहित्यका लागि काम गरौं भनेर सुरु गरेको हुँ ।
के भएर चित्त कुँडियो ?
नेपालीहरु जहाँ-जहाँ छन्, ती सबै देशहरुमा विभिन्न जातीय र सांस्कृतिक संगठन छन् । एउटा दलका मात्र छैनन्, सबैजसो भातृ संगठनहरु छन् । उनीहरुलाई विभिन्न किसिमका पद दिएर यहाँ ठूलो मानिस बनाइएको छ । यी संगठनकै कारण नेपाली नेताहरु विदेश आउने, बस्ने र घुम्ने गर्दछन् ।
त्यति मात्र होइन, उनीहरुको राजनीतिलाई सघाउन चन्दाका रुपमा खर्च पनि पठाइदिन्छन् । यसले यताका नेपालीलाई राजनीतिक पहुँच बढेजस्तो देखिए पनि यसले प्रवासी नेपालीलाई एक अर्कामा फुटाउने र टुक्राउने काम गरेको छ । देशलाई पनि यसले फाइदा गरिरहेको छैन ।
राजनीति हुनु नराम्रो हो र ?
परदेशमा भएका कारण यहाँका नेपालीहरु साह्रै व्यस्त हुन्छन् । यस्तो बेलामा थोरै छुट्टीको समयमा आफ्ना दाजुभाइसँग भेटेर आफ्नो देशका लागि, भाषा र संस्कृतिका लागि धेरै गर्न सकिन्थ्यो । विदेशमा थोरै नेपाली भएका कारण सबैबीच एउटै नाता गाँसिनु महत्वपूर्ण कुरा हो । तर, एउटा दलको मान्छे अर्को दलको कार्यक्रममा नजाँदा र कहिलेकाहीँ मुद्दा नै फरक हुँदा एक अर्काबीच शत्रुताको भावना पनि विकास भएको देखिन्छ । विदेशमा बसेर नेपालका लागि जति गर्न सक्थ्यौं, यस्ता कारण हामीले धेरै गर्न सकेका छैनौं ।
तर, यति हुँदाहुँदै पनि गैरआवासीय नेपालीहरुले गरेका काम निकै महत्वपूर्ण छन् भन्ने लाग्दैन ?
गैरआवासीय नेपाली नामको संगठनबाट कामभन्दा पनि हल्ला धेरै भएको छ । दुई-चार गैरआवासीय नेपालीहरुले गरेको ठूला लगानी देखाएर हामी पनि यस्तो काम गर्दैछौं भनेर धेरै बाठा गैरआवासीयहरुले सरकारलाई गुमराह पारिरहेका छन् ।
दुई-दुई वर्षमा हुने एनआरएनको सम्मेलनलाई सरकारले २५ औं लाख दिन्छ । नेपाली मिडियाहरुले ठूलो ठाउँ दिन्छन् । कुराहरु सुन्दा यस्तो लाग्छ, सारा देश नै गैरआवासीय नेपालीहरुले बनाउनेवाला छन् भन्ने भ्रम पर्ने गरेको छ । नजिकबाट बुझ्दा यी सबै कुरा निरर्थक लाग्छन् ।
खासमा प्रवासी नेपाली ती देशका सद्भावना राजदूत हुनुपर्छ । आफ्नो भाषा संस्कृतिको विकासका लागि काम गर्नुपर्छ । विदेशमा पनि आफूलाई बचाउनुपर्छ । प्रवासी नेपाली साहित्यकारहरुले त्यो गरिरहेका छन् । काम गर्ने डायस्पोरिक लेखक, मकै खाने एनआरएनए भएका छन् ।
गैरआवासीय नेपालीले केही गर्न सकेका छैनन् भन्ने तपाईंको निष्कर्ष हो ?
केहीले गरेका छन्, धेरैले गरेका छैनन् । यता नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृतिको क्षेत्रमा भने निकै ठूलो काम भइरहेको छ । यो चुपचाप भइरहेको छ ।
तपाईंलाई लाग्दो हो, गैरआवासीय नेपाली नै डायस्पोरिक साहित्यकार हुन् । त्यसो होइन । सबै डायस्पोरिक कवि-लेखक गैरआवासीय नेपाली हुन् । तर, सबै गैरआवासीय नेपाली चाहेर पनि लेखक हुन सक्दैनन् । यस्ता लेखक कविहरुले ठूलो हल्ला गरेका छैनन् । तर, देशका लागि महत्वपूर्ण काम गरिरहेका छन् ।
विदेशमा बसेर पनि नेपाली भाषा र संस्कृतिका लागि बिनाकुनै स्वार्थ काम गर्नु महत्वपूर्ण कुरा हो । गैरआवासीय नेपालीले नेपालमा लगानी गरे भने प्रतिफलको अपेक्षा पनि गर्छन् तर डायस्पोरिक लेखकले नेपाली भाषा र साहित्यका लागि गरेको लगानीको प्रतिफल खोज्दैनन् । यो फरक बुझ्न जरुरी छ ।
यसको केही उदाहरण दिन सक्नुहुन्छ ?
आज नेपालमा जति पुस्तक प्रकाशन भइरहेका छन्, ती पुस्तकमध्ये आधा भन्दा बढी नेपाल बाहिर गइरहेका छन् भन्ने कुरा धेरैलाई थाहा छैन । कतिपय प्रकाशन संस्था त विदेश पुस्तक पठाउनकै लागि खोलिएका छन् ।
विदेश बस्ने नेपालीले नेपाली पुस्तक पढ्ने कुरालाई निकै महत्व दिएका छन् । नेपालीहरुले विदेशबाट डलर मात्रै पठाएका छैनन्, उताबाट पुस्तक पनि मगाइरहेका छन् । पठन संस्कृतिको विकास गर्न अन्तरर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज र विश्व नेपाली साहित्य समाज जस्ता संस्थाले ठूलो मद्दत गरेका छन् । अन्तरराष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाजले त आधा विश्वमै आफ्नो सञ्जाल विकास गरिसक्यो ।
विश्व नेपाली साहित्य महासंघले पनि एक दर्जन देशमा साहित्यिक गतिविधि गरिरहेको छ । यी संस्थाले जहाँ-जहाँ बहुसङ्ख्यक नेपाली छन्, त्यहाँ नेपाली भाषा साहित्य लेख्न पढ्न प्रोत्साहन गर्छ । यसका लागि न त उनीहरुले सरकारसँग कुनै सहयोग मागेका छन्, न त कुनै आश्वासन नै दिएका छन् । सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा नेपाली भाषा र संस्कृतिका लागि काम गर्ने भएका कारण यसले नेपालीलाई जुटाउने काम गरिरहेको छ ।
बेलायतमा मात्र १४ वटा साहित्यिक संस्था छन् । अमेरिकामा २० वटा जति होलान् । खाडी मुलकमा पनि स-साना इकाइमा दर्जनौं साहित्यिक संस्था खुलेका छन् । यी सबैको उद्देश्य नेपाली साहित्यलाई अघि बढाउने हो । राजनीतिक प्रभावमा नपरी यस्ता काम गर्नु निकै ठूलो कुुरा हो । यसले नेपाली भाषाका समाचारहरु पढ्न पनि सहयोग पुर्याइरहेको छ ।
नेपाली भाषा र साहित्यमा काम गर्ने यत्तिका संस्था भए पनि तपाईले प्रकाशन संस्था, जर्नल र साहित्यिक संस्था आदि चलाइरहनुभएको छ, यसको कारण के होला ?
जुनबेला विश्वभरि इन्टरनेटमा साहित्य पढ्न पाइन्नथ्यो, मैले सन् २००५ मा युनिकोडको प्रचलन आएपछि विदेशमा बस्ने नेपालीहरुका लागि पढ्न सजिलो होस् भनेर एउटा निजी ब्लग सुरु गरेँ । त्योबेला नेपाली पुस्तक र पत्रिकाबाहेक नेपाली भाषा पढ्ने अर्को माध्यम थिएन । न त नेपाली भाषामा न्युज पोर्टल सुरु भएको थियो ।
मेरो ब्लग यति लोकप्रिय भयो कि धेरै लेखक-कविले आफ्ना रचना पठाउन थाल्नुभयो । सबै लेखकका सामग्री राख्न ‘समकालीन साहित्य डट कम’ सुरु गरेँ । केही वर्षभित्रै यो यति लोकपि्रय भयो कि पाँच हजारभन्दा बढी रचना प्रकाशित भए । त्यसपछि प्रवासी नेपालीहरुका पुस्तक प्रकाशन गर्न ‘समकालीन साहित्य प्रतिष्ठान’ खोलेर पुस्तक प्रकाशन गर्न थालियो ।
अनुसन्धानमूलक जर्नल नि ?
प्रज्ञा प्रतिष्ठानले एउटा ३/३ महिनामा ‘प्रज्ञा’ नामक जर्नल निकाल्छ । त्यसबाहेक त्रिभुवन विश्वविद्यालयले एउटा वाषिर्क जर्नल । भारत र नेपालका केही अन्य संस्थाले फाट्ट-फुट्ट यस्ता जर्नल निकाल्दा हुन् । तर, विदेशको हकमा नेपाली भाषा साहित्यमा यस्ता जर्नल छैनन् । दुई करोडभन्दा बढीले बोल्ने नेपाली भाषा र साहित्यसम्बन्धी यति थोरै अनुसन्धानात्मक जर्नल निस्कनु आफैंमा लज्जास्पद कुरा हो । डायस्पोरा नेपालीहरुका तर्फबाट पनि भाषा र साहित्यमा योगदान होस् भन्ने हेतुले यो काम गरेका हौं ।
नेपालमा तपाईं ०४६ सालअघि राजनीतिमा पनि निकै सक्रिय हुनुभएको सुनियो, अहिले राजनीतिप्रति वितृष्णा किन ?
त्योबेला स्वतन्त्रताका लागि लागिएको थियो । जे कुराका लागि काम गरिएको थियो, त्यो पूरा भएपछि पनि राजनीतिका पछि लाग्नु राम्रो हो भन्ने लागेन । विदेशमा रहेको व्यस्त सयममा धेरै कुरा गर्न नसकिए पनि भाषा साहित्यका लागि जति गर्न सकिन्छ, गरौं भनेर लागिरहेको छु ।
दुई दशकअघि तपाईंले नेपाल छाड्दा र अहिलेको नेपालमा के परिवर्तन देख्नुहुन्छ ?
हामी साहित्यमा लाग्दा आफ्नो रचना छापिनु नै ठूलो कुरा हुन्थ्यो । प्रकाशन संस्था थिएनन् । साक्षरता दर पनि निकै तल थियो । तर, अहिले लेखेपछि छापिनु समस्या छैन । तर, जुन रुपमा गुणस्तर बढ्नु पर्दथ्यो, बढ्न सकेको छैन । लेखक त भए तर चिन्तक भएनन् ।
अर्को कुरा, पहिले नेपालीहरुमा पेट भर्नुलाई खानु भनिन्थ्यो । पौष्टिक तत्वसम्बन्धी ज्ञान थिएन । अहिले नेपालीहरुमा विदेशको अनुभव र शिक्षाका कारण पौष्टिकतत्वयुक्त खाना खानुपर्छ भन्ने चेतना आएको छ । पहिले भुँडी भएको व्यक्तिलाई राम्रो भनिन्थ्यो, अहिले शारीरिक ब्यायाम गर्नेहरुको इज्जत छ ।
त्यसपछि पहिरनमा पनि सुहाउँदो लुगा लगाउनुपर्छ भन्ने चेतना आएको छ । सुन्दा यसले सामान्य कुरा गर्यो भन्ने लाग्छ, तर गहिरिएर हेर्दा यो निकै ठूलो कुरा हो । यो चेतनाको स्तर परिवर्तन भएको कुरा हो ।
नराम्रो कुरा चाहिँ के देख्नुहुन्छ ?
सबै कुरालाई राजनीतिले गाइड गर्न थालेको छ । गाउँ टोल मात्रै होइन, बौद्धिक तहलाई पनि राजनीतिले प्रत्यक्ष निर्देशन गरेको छ । यही कारण हाम्रो सिर्जनात्मक क्षमतामा ह्रास आएको छ । सायद त्यसैको प्रभाव विदेशमा बस्ने नेपालीलाई पनि परेको छ । यो निकै दुःखलाग्दो कुरा हो ।
इन्टरनेटको जमानामा विदेशमा बसेर प्रकाशन संस्था खोलिरहनुभएको छ । नेपाली पुस्तक प्रवर्द्धनमा लागिरहनुभएको छ । समय परिवर्तन भएन र ?
विदेश आएको यो पहिलो पुस्ताको नेपाली हो । यो पुस्ता पुस्तक पढेरै हुर्किएको हो । त्यसैले हातमा पुस्तक राखेर पढ्नुको आनन्द नै अर्को हुन्छ । अर्को कुरा, पुस्तकमा एक प्रकारको मीठो गन्ध हुन्छ । हुन त पुस्तक पनि निर्जिब नै हो, तर त्यसले सजीब महसुस गराउँछ जब कि इन्टरनेट पूर्णरुपमा निर्जिब ।
स-साना समाचार र विचार पढ्न नेटमा सहज होला, तर लामो कुुरा पढ्न पुस्तक नै राम्रो हो । विश्व बजारमा अहिले पनि पुस्तक पढ्ने बानी घटेको छैन । पहिले टेलिभिजन आउँदा रेडियोलाई धेरै असर गरेन । इन्टरनेटमा समाचार आउँदा पत्रिकाको महत्व धेरै घटेन । ठीक त्यस्तै नेटमा पढ्ने साहित्यले सजीब पुस्तकलाई धेरै असर गर्दैन भन्ने मेरो मान्यता छ ।
अर्को कुरा, ठूला डिपार्टमेन्टल स्टोरहरुमा सबै किसिमका नेपाली खानेकुरा पाइन थालेका छन् । कतिसम्म भने नेपालीलाई मन पर्ने चिनियाँ गुन्द्रुक पनि । नपाइने भनेको यही सजीव पुस्तक हुन् । नेपालबाट उपहार स्वरुप मगाउने भनेकै पुस्तक हुन् । यसले नेपालसँगको नाता, भाषासँगको सामीप्य निकै बढाएको महसुस गरेको छु ।
तपाईले आफ्नो पुरानो परिचय लुकाउन खोज्नुको कारण चाहिँ के होला ?
मैले धेरै कामगरे जस्तो लाग्दैन । यसको अर्थ केही गरिनँ भन्ने पनि होइन । खास कुरा के भने मैले नेपालमा जति गरेँ, त्योभन्दा धेरै सामाजिक, राजनीतिक र साहित्यिक काम गर्नेहरु प्रशस्त छन् । त्यसैले त्यो कुरा महत्वपूर्ण होइन । तर, प्रवासमा बसेर नेपाली भाषा र साहित्यका लागि जे गरिरहेको छु, यसमा केही सन्तोष लागेको छ ।
