विश्वव्यापीरुपमा भूमण्डलीय साम्राज्यवाद, शक्तिशाली बन्दै गैरहेको प्रष्ट नै छ । एकातिर साम्राज्यवाद, शक्तिशाली बन्दै जाने अर्कोतिर अल्पविकसित राष्ट्र कमजोर बन्दै गैरहेको अवस्था पनि हो । कमजोर यसकारणले कि अल्पविकसित राष्ट्रहरुले साम्राज्यवादसित प्रतिस्पर्धा गर्न सकिरहेका हुँदैनन् । राजनीतिक, आर्थिक, सांस्कृतिकरुपमा कमजोर राष्ट्रहरु चेपुवामा पर्दै गैरहेका हुन्छन् ।
परिणामस्वरुप साम्राज्यवादी मुलुक तथा अल्पविकसित राष्ट्रहरुबीचको अन्तरविरोध झनझन चर्किदै गैरहेको छ । साम्राज्यवाद अर्थात एकाधिकार पूँजीवाद झनपछि झन केन्द्रीकृत हुँदै गैरहेको छ । जबकि कमजोर राष्ट्रहरु, दलाल पूँजीको भार बोक्दै गैरहेका छन् । हाम्रो मुलुकको वास्तविकता पनि यही हो ।
भूमण्डलीय साम्राज्यवादको चेपुवामा पर्दै गएका कारण नै हाम्रो मुलुक आर्थिक, राजनीतिक, सांस्कृतिकरुपमा कमजोर हुँदै गैरहेको छ । यसप्रकारको चेपुवाका कारण उत्पादन, पूर्नउत्पादनको बिषयले महत्व पाउदैन । देशका कच्चा पदार्थहरु, सस्तो मुल्यमा निर्यात गर्ने अनी त्यही कच्चा पदार्थहरुबाट बनेका सामानहरु महंगोमा खरिद गर्ने । हामीले २ रुपैयाँमा बिक्री गरेको अदुवा, भारत हुँदै यूरोपियन मुलुकमा पुग्दा त्यसको मूल्य लगभग पन्ध्र सय हुन्छ ।
अर्बौं रुपैयाँका जडीबुडी हामी भारत निर्यात गर्छौं । अनि त्यहाँ तयार भएका आर्युवेदिक औषधिहरु महंगोमा खरिद गर्दछौं । रामदेवको पतञ्जलीको नेपाली बजार बिस्तारले पनि दलाल पूँजीको बिस्तार हुने नै हो ।
सस्तोमा विद्युत उत्पादन हुुने सम्भावना रहेका कैयौं परियोजनाहरु विदेशीलाई सुम्पन्छौं । शिक्षाको अहिलेसम्मको स्थिति हेर्दा उच्च तथा प्राविधिक अध्ययन्को उचित वातावरण नहुँदा लाखौंको संख्यामा विद्यार्थीहरु बाहिरिइरहेको अवस्था छ । यी सबै गतिविधिहरुले राष्ट्रको अर्थतन्त्र कमजोर तथा दलाल पूूँजी बलियो बन्दै गैरहेको प्रष्ट छ । यसप्रकारको परिस्थितिमा देशमा साम्राज्यवाद झनै मौलाउँदै जाने प्रष्ट नै छ ।
साम्राज्यवादको चर्कोरुपमा विरोध गर्नु नै पर्दछ । साम्राज्यवादीहरुको दादागरिका विरुद्ध उत्पीडित राष्ट्र तथा त्यहाँका जनता सशक्तरुपमा अगाडि बढ्नुपर्दछ । साम्राज्यवादीहरुको चलखेलका लागि अनुकुल वातावरण बनाइदिने राज्यसत्ताका विरुद्ध पनि आन्दोलित हुनु नै पर्दछ । यो सच्चाइको एउटा पाटो भयो ।
तर, हाम्रो भूमिका, त्यतिमा मात्र सीमित भएर पुग्दैन । हामीभित्र प्रवेश गरेको साम्राज्यवादका विरुद्धको लडार्इँ अझ जटिल बिषय हो । हाम्रो सोचाई, व्यहार तथा हरेक गतिविधिहरुमा साम्राज्यवाद प्रवेश गरेको हुन्छ । हाम्रो कला, संस्कृति, मूल्य मान्यता, दृष्टिकोण आदि हरेक कुरामा साम्राज्यवादले रजाइँ गरिरहेको हुन्छ । त्यसप्रकारको रजाइँका विरुद्ध संघर्षको विषय अझ महत्वपूर्ण पक्ष हो ।
कार्टुनमा रमाउने बालबालिकाहरुको दिमागमा बेन टेन, स्पाइडर मेनजस्ता काल्पनिक पात्रहरुले कब्जा गर्दै गइरहेको छ । साम्राज्यवादीहरुले आफ्नो हरेक सामानहरुको उत्पादनमा बेन टेन र स्पाइडर मेनको लोगो झुण्डाउने गर्छन् । र, त्यसले बजार कब्जा गर्छ ।
बजारमा त्यही सामानको बिक्री हुन्छ, जसको राम्रो विज्ञापन हुन्छ । प्रशस्त विज्ञापनमा खर्च गरेर जसले आफ्नो ब्राण्ड बनाउँछ, त्यसको नै बजारमा प्रभुत्व हुन्छ । एडिडास र नाइकको जुत्ता लगाउन सकियो भने आफु ठूलो मानिस भएको अनुभुति गर्छौं । घुँडानेर च्यातिएको जीन्स पेन्ट लगायौं भने आफूलाई आधुनिक तथा ‘सभ्य’ भएको अनुभुति गर्छाैैं । नयाँ बर्ष र क्रिसमसका दिन अंग्रेजी गीतमा नाच्दा निकै आनन्दित भएको महसुस गर्छाैं । तर, यसप्रकारको संस्कृति, फेशन र ब्राण्डको पछि दौडिँदै गर्दा हामी कसरी साम्राज्यवादको चंगुलमा फस्दै गैरहेका हुन्छौं ? त्यो कुरालाई हामी बुझ्न सकिरहेका हुँदैनौं ।
नेपाली समाजमा उपभोक्तावादी संस्कृति हावी हुँदै जाँदा साम्राज्यवादी चलखेलका लागि अनुकुल वातावरण तयार हुँदै गैरहेको हुन्छ । छोराछोरीको बिहे गर्नुपर्यो भने लाखौं रुपैयाँ बैंकबाट ऋण लिएर पार्टी प्यालेसमा भोज गर्नुपर्ने । जन्मदिन, ब्रतबन्ध लगायतका समारोहमा जति धेरै खर्च गर्यो, त्यति आफू ठूलो भएको अनुभुति गर्ने । प्रशस्त गहना र मंहगा कपडाको प्रदर्शन गर्ने । केही कमाएको पैसा ब्यूटी पार्लर र महंगो विलासिताको सामानमा खर्च गर्ने । यी तथ्यहरुले पनि प्रष्ट गर्छ, नेपाली समाजको खर्च अनुत्पादक क्षेत्रमा नै प्रयोग हुँदै आएको छ । अर्थात नेपाली समाजको अर्थतन्त्र, दलाल पूँजीको चंगुलको फस्दै गएको प्रष्ट हुन्छ । दलाल पूँजी बलियो हुँदै जानु भनेको राष्ट्रिय अर्थतन्त्र कमजोर हुँदै जानु नै हो ।
अहिलेको नेपाली समाज, कैयौं सामन्ती संस्कृतिबाट पनि आक्रान्त छ । रुढीवाद र अन्धविश्वासका थुप्रै मूल्य र मान्यताहरुबाट जकडिएको छ । परिवारमा पुरुषको हैकम चल्ने, पुरुषलाई भगवानको रुपमा मान्दै उसको खुट्टाको जल खानुपर्ने, सम्पतिमाथि पुरुषको कब्जा हुने, गाउँघरमा अलि हुनेखानेको हैकम सबैले मान्नुपर्ने आदि ।
यद्यपि शहरीकरण, आधुनिकीकरण, पश्चिमीकरणका साथ यसप्रकारका मूल्यमान्यताहरुमा केही चोट पनि पुग्दै गैरहेको छ । परम्परागत मूल्यमान्यतामा बिस्तारै परिवर्तन हुँदै जाँदा घीनलाग्दो उपभोक्तावादी संस्कृतिले त्यसको स्थान लिँदै गैरहेको छ । एउटा विकृतिको स्थान अर्को विकृतिले लिँदै गैरहेको छ ।
हामीले अंगीकार गरेको संस्कृति, देशको अर्थतन्त्रसित सम्बन्धित हुन्छ । मानिसको सोचाई तथा दृष्टिकोणले देशको अर्थतन्त्रलाई प्रभावित पारिरहेको हुन्छ । केही पैसा कमाएर गहना र फेशनमा खर्च गर्ने तथा भोज र पार्टी प्यालेसमा अत्यधिक खर्च गर्ने बानीले देशको अर्थतन्त्र प्रभावित भैरहेको हुन्छ । पैसा जम्मा गर्ने र ब्याजमा लगाउने अर्थात वित्तीय कारोबारमा मात्र सीमित हुने नेपालमा प्रशस्त सहकारीहरु छन् । सहकारीलाई त्यो रुपमा मात्र सीमित राखियो भने त्यसले दलाल पूँजीलाई धक्का दिन सकिरहेको नै हँुदैन ।
नेपालमा कृषि तथा जडीबुटीको प्रशस्त सम्भावना छ । भर्खरै चितवनका किसानहरु भारतीय टमाटरको घुसपैठका विरुद्ध आन्दोललित भएकोे समाचार आएको थियो । हामीजति राष्ट्रियताका कुरा गर्छौं, व्यवहारमा पनि राष्ट्रिय उत्पादनको दिशामा पनि किन अगाडि नबढ्ने । प्रशस्त उत्पादन गरेर विदेशी टमाटर, लसुन, चामल, स्याउलाई विस्थापित गर्न सक्यौं भने पनि त्यसले बढ्दो दलाल पूँजीको प्रभुत्वलाई केही न केही धक्का दिन सक्नेछ । नेपालको हिमाली क्षेत्रमा अमूल्य जडीबुटी उत्पादन हुन्छ । हामी निकै सस्तो मूल्यमा यार्सागुम्बा विदेशीलाई बेच्छौं ।
सुनको मूल्यमा किनेको यार्सागुम्बाबाट विदेशीले हिरा बनाउँछन् । हामीले नै त्यसो किन गर्न नसक्ने ? यस्ता थुप्रै जडीबुटीहरु नेपालमा उत्पादन भैरहेका छन् । त्यसलाई स्वदेशमै सदुपयोग गर्न किन नसक्ने । त्यसको उचित अध्ययन् तथा अनुसन्धान गर्दै, आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको दिशामा किन अगाडि नबढ्ने ।
अर्थतन्त्रको विकास, राजनीतिसित पनि जोडिएको विषय हो । दलाल पूँजीवाद बढ्दै जानुमा मुलुकको नकारात्मक राजनीति नै प्रमुख कारण हो । त्यसकारण एउटा ठूला रानीतिक क्रान्तिको आवश्यकता त छ नै । तर, त्यसप्रकारको राजनैतिक क्रान्ति नहुँदासम्म आर्थिकरुपमा हामी आफैंले केही शुरुवात गर्नु नै हुँदैन भन्ने पनि होइन । हामी सडकमा साम्राज्यवाद र विस्तारवादका चर्का चर्का नाराहरु लगाउदा ‘म तथा मेरो सोचाइभित्र पसेको साम्राज्यवाद’का विरुद्ध नारा लगाउने पनि सोच्नुपर्छ ।
‘अहिले समाजवाद आएको छैन’, त्यसैले उपभोक्तावादी संस्कृतिमा जति मात्तिए पनि केही हुँदैन भन्ने सोच्नुहुँदैन । सिंगो देशमा समाजवाद ल्याउन नसके पनि आ–आफ्नो परिवार तथा गाउँमा केही समाजवादी मान्यताको बिजारोपण गर्न पहल गर्ने हो कि ? अनुत्पादक चीजहरु पैसा खर्च गरेर मात्तीने भन्दा त्यसलाई केही हदसम्म भए पनि उत्पादनमा खर्च गरेर दलाल पूँजीलाई केही हदसम्म भए पनि धक्का दिने हो कि ? यी प्रश्नहरुमा घोत्लिनुपर्ने नै हुन्छ ।
कुनै बेलाको समाजवादी चीन आज साम्रज्यवाद हो कि होइन भनेर बहस चलिरहेको छ । यसो किनभने अहिले चीनले आर्थिकरुपमा विश्वमा साम्राज्य कायम गर्दै गैरहेको छ । सन् १९९० ताका विश्व बजारमा चीनको जम्मा ३ प्रतिशत सामान खपत हुन्थ्यो भने अहिले बढ्दै गएर २५ प्रतिशत पुगिसकेको छ ।
विश्व बजारमा ५० प्रतिशत स्याउ त चीनको मात्र खपत हुन्छ, जब कि दोश्रोमा रहेको अमेरिकाको जम्मा ६ प्रतिशत मात्र रहेको छ । त्यस्तै एयरकण्डिसन, मोबाइल, सिमेन्ट, जुता,सोलार सिस्टम, पानी जहाज आदि सबैको विश्व बजार, चिनले कब्जा गर्दै गैरहेको छ । अमेरिकामा प्रयोग हुने ९० प्रतिशत झण्डा चिनले नै बनाउँछ । यी तथ्यहरुले पनि चीनको आर्थिक साम्राज्यको गति तिव्ररुपमा बढ्दै गैरहेको पुष्टि हुन्छ ।
त्यसका साथै सच्चाइको अर्को पाटो के पनि हो भने चिनिया जनता दलाल पूँजीको चेपुवामा पर्नुपरेको छैन । जसको परिणाम के हुन गयो भने सन् १९७८ सम्म चीनको जीडिपी १५५ डलर थियो तर २०१४ सम्म पुग्दा त्यसको जिडिपि ७५९० पुगीसक्यो ।
जसको परिणाम यो भयो कि अहिले चीनमा ८० करोडभन्दा बढी मानिस गरीबीको रेखाभन्दा माथि छन् । दलाल पूँजीसित प्रतिस्प्रधा गर्न नसकेर हाम्रो देशको जमिन, बाँझो हुदै गैरहेका छन् । तर, चीनमा एउटा किसानको मासिक आय १ लाख भन्दा बढी हुन्छ । त्यहाँ अझ पनि किसानहरु सहकारी मोडलबाट कृषिमा आवद्ध छन् । र, उनीहरु आफू किसान भएकोमा गर्व गर्छन् ।
आर्थिक रुपमा चीनले यति धेरै प्रगति गर्नुमा त्यहाँ भएको राजनैतिक क्रान्ति नै प्रमुख कारण हो । त्यहाँ समाजवादको पतन भए पनि समाजवादका अवशेषहरु अझ पनि बाँकी छ । जसले गर्दा आम मानिसमा सामूहिकताको भावना तथा दृष्टिकोण अझ पनि कायम छ । समाजवादको पतनसँगै त्यहाँ उपभोक्तावादी संस्कृति पनि मौलाउँदै गैरहेको छ । तर अर्कोतीर समाजवादी अवशेष कायम रहेका कारण चीनिया जनतामा उत्पादन, पुनरुत्पादनको संस्कृति सशक्तरुपमा कायम छ । यसप्रकारको संस्कृतिका कारण नै चिनियाँ उत्पादनले विश्व बजार कब्जा गर्दै गैरहेको छ ।
अर्थशास्त्रको सामान्य नियम के हो भने जति ठूलो मात्रामा सामान उत्पादन गर्यो त्यसको लागत त्यति नै कम हुन्छ । चीनले यही सूत्र प्रयोग गरेर यति धेरै मात्रामा उत्पादन गर्छ कि विश्वका अन्य बजारले त्यसको प्रतिस्पर्धा गर्न नै सक्दैनन् । र, उसको आर्थिक साम्राज्य बढ्दै जाने भयो । भूमण्डलीय साम्राज्यवादको क्षेत्रमा उसको प्रभुत्व बढ्दै जाने भयो ।
चीनले अत्यधिक उत्पादन गर्दा उसको देशको अर्थतन्त्र त बलियो होला । उसको जीडीपी बढ्ने होला । त्यहाँको पूँजीवादी संरचना मजबुत हुने होला । तर उसको उत्पादन हाम्रो देशमा प्रवेश गर्दा त्यसले दलाल पूँजीको रुप धारण गर्छ ।
रामदेवले पतञ्जली उद्योगलाई बिस्तार गर्दा भारतको अर्थतन्त्रलाई सहयोग पुर्याउला, बहुराष्ट्रिय उत्पादनलाई धक्का देला । तर, त्यही रामदेवका सामानहरु नेपालमा पुग्दा‘कति सस्तो रहेछ’ भन्दै किन्नका लागि त मारामार हुने हो भने दलाल पूँजी नै बलियो हुने हो । त्यसको अर्थ, देशमा भर्खरै उभिन खोजिरहेका जडीबुडी तथा राष्ट्रिय उत्पादनहरु ध्वस्त हुने हो ।
त्यसो भए विकल्प के त ? आमूल परिवर्तनको लागि राजनैतिक क्रान्ति त आवश्यक छ नै । तर राजनैतिक क्रान्ति नहुँदासम्म चुप लागेर बस्न पनि भएन । दलाल पूँजीलाई धक्का दिन केही न केही आर्थिक उत्पादनसित जोडिने बिषयहरुमा पनि संलग्न भैरहनुपर्यो । संस्कृतिले अर्थतन्त्रलाई प्रभावित पार्ने हुँदा उपभोक्तावादी संस्कृतिका विरुद्ध पनि अभियान चलाउँदै जानुपर्ने भयो । बजारमा नेपाली स्याउ र चिनियाँ स्याउ देख्दा, ‘५ रुपैया पनि सस्तो भयो भने चिनिया स्याउ नै किन्ने’ संस्कृतिको तोड्नुपर्यो । र, त्यसप्रकारको संस्कृतिलाई सुधार गर्दै जानुपर्यो ।
दलाल पूँजीलाई धक्का दिन सहकारी आन्दोलनको पनि महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । त्यसैले वित्तीय सहकारीमा मात्र सीमित रहेका हाम्रा देशका सहकारीहरुलाई उत्पादनमुखी सहकारीको रुपमा विकास गर्नुपर्यो । भूमण्डलीय साम्राज्यवादको विरोध त गरौं, तर त्यसका साथै हामी आफंै आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको निर्माणको दिशामा पनि अगाडि बढ्दै जाने विषयमा गम्भीर बनौंं ।
