सामान्य भाषामा वेदको अर्थ हो, ज्ञान । वेद पुरातन ज्ञान विज्ञानको अथाह भण्डार हो । के भनिन्छ भने, यसमा मान्छेको हरेक समस्याको समाधान छ । वेदमा ब्रम्हा, देवता, ब्रम्हान्ड, ज्योतिष, गणित, रसायन, औषधि, प्रकृति, खगोल, भूगोल, धार्मिक नियम, इतिहास, रीति रिवाज आदि सबै विषय संग्रहित छ ।
अग्नि, वायु, आदित्य र अंगिराले तपस्या गरे र ऋग्वेद, युजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेदको प्राप्त भएको मानिन्छ । प्रथम तीन वेदलाई अग्नि, वायु र सूर्य (आदित्य)सँग जोडिन्छ । विभिन्न वेद एवं वैदिक ग्रन्थमा लेखिएका १० जीवन उपयोगी उक्तिहरूलाई तल उल्लेख गरिएको छ ।
सं गच्छध्वम् सं वदध्वम्।। (ऋग्वेद )
अर्थात्: साथ साथ चलौं, मिलेर बोलौं। उही सनातन मार्गको अनुसरण गर्नुहोस् जसलाई पूर्वजहरूले चलाउँदै आएका छन् ।
ॐ भूर्भुवः स्व: तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ (ऋग्वेद )
ॐ : परब्रह्मको अभिवाच्य शब्द
भूः : भूलोक
भुवः : अन्तरिक्ष लोक
स्वः : स्वर्गलोक
तत् : परमात्मा अथवा ब्रह्म
सवितुः : ईश्वर अथवा सृष्टिकर्ता
वरेण्यम् : पूजनीय
भर्गः: अज्ञान तथा पाप निवारक
देवस्य : भगवानको ज्ञान स्वरूप
धीमहि : हामी ध्यान गर्छौं
धियो : बुद्धि प्रज्ञा
योः : जो
नः : हामीलाई
प्रचोदयात् : प्रकाशित गर्नुहोस् ।
अर्थ: : हामी ईश्वरको महिमालाई ध्यान पूर्वक आत्मसाथ गर्छौं, जसले इस संसारलाई उत्पन्न गरे । जो पूजनीय छन्, जसमा ज्ञानको भण्डार छ, जो पाप तथा अज्ञानलाई दूर गर्नेवाला छन् । उनैले हामीलाई प्रकाश दिलाऊन् र हामीलाई सत्य पथमा लैजाऊन्।
उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत।।
क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति -कठोपनिषद् (कृष्ण यजुर्वेद)
(हे मनुष्यहरू) उठ, जाग (सचेत होउ)। श्रेष्ठ (ज्ञानी) पुरुषलाई प्राप्त (उनीहरूको साथमा गएर) गरेर ज्ञान प्राप्त गर । त्रिकालदर्शी (ज्ञानी पुरुष) उस पथ (तत्वज्ञानको मार्ग) लाई छुराको तीक्ष्ण (लाघ्नमा कठिन) धारको जस्तै घोर कठिन बताउँछन् ।
प्रथमेनार्जिता विद्या द्वितीयेनार्जितं धनं।
तृतीयेनार्जितः कीर्तिः चतुर्थे किं करिष्यति।।
अर्थ : पहिलो जसले ब्रह्मचर्य आश्रममा ज्ञान कमाएको थिएन, दोस्रो अर्थात् गृहस्थ आश्रममा पैसा कमाएको थिएन, तेस्रो अर्थात् वानप्रस्थ आश्रममा प्रसिद्धि कमाएको छैन, उसले चौथोमा अर्थात् सन्यास आश्रममा के गर्ने?
विद्या मित्रं प्रवासेषु भार्या मित्रं गृहेषु च।
रुग्णस्य चौषधं मित्रं धर्मो मित्रं मृतस्य च।।
अर्थात् : प्रवासको साथी विद्या, घरको साथी पति/पत्नी, बिरामीहरूको साथी औषधि र मृत्युपश्चात धर्म नै असल मित्र हो।
ॐ असतो मा सद्गमय। तमसो मा ज्योतिर्गमय। मृत्योर्मामृतं गमय।।
अर्थात : हे ईश्वर (हामीलाई) असत्यबाट सत्यतर्फ लैजानुहोस् । अन्धकारबाट प्रकाशतर्फ लैजानुहोस्। मृत्युबाट अमरता तर्फ लैजानुहोस् ।
ॐ सह नाववतु। सह नौ भुनक्तु। सह वीर्यं करवावहै।
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै (कठोपनिषद -कृष्ण यजुर्वेद)
भगवानले हामी (चेला र शिक्षक) दुवैलाई साथ साथ रक्षा गरून्, हामी दुवैले सँगै शिक्षाबाट प्राप्त फलको आनन्द लिन सकौं, हामी सबै मिलेर सिक्ने शक्ति हासिल गरौं, हामी दुवै प्रतिभाशाली होऔं, हामी दुवैले एक अर्कालाई घृणा नगरौं । उक्त व्यक्तिको मन भएको व्यक्तिको दिमाग सफा रहन्छ। एक शुद्ध भविष्य शुद्ध दिमागबाट उत्पन्न हुन्छ।
मा भ्राता भ्रातरं द्विक्षन्, मा स्वसारमुत स्वसा।
सम्यञ्च: सव्रता भूत्वा वाचं वदत भद्रया (अथर्ववेद)
दाजुभाइको बीचमा द्वेष नगर, बहिनीबहिनीको बीचमा द्वेष नगर, समान गतिबाट एक दोस्रोको आदर-सम्मान गर्दै परस्पर मिलेर कर्म गर्नेवाला भएर अथवा एकमतले प्रत्येक कार्य गरेर भद्र भावले परिपूर्ण भएर सम्भाषण गरून् । यस्तो भावना राखेर, कहिल्यै घरमा कलह हुँदैन । संयुक्त परिवारमा रहेर व्यक्ति शान्तिमय जीवन बिताएर सर्वाङ्गिण रूपमा प्रगति गरिरहन्छ ।
यथा द्यौश्च पृथिवी च न बिभीतो न रिष्यतः। एवा मे प्राण मा विभेः- अथर्ववेद
अर्थ : जसरी स्वर्ग र पृथ्वी न त डराउँछ न नष्ट नै हुन्छ, त्यसैगरी हे मेरो प्राण ! तिमी पनि निडर होऊ ।
अलसस्य कुतः विद्या अविद्यस्य कुतः धनम् ।
अधनस्य कुतः मित्रम् अमित्रस्य कुतः सुखम्।।
अर्थ : अल्छी मान्छेले विद्या हासिल गर्न सक्दैन, अशिक्षित वा मूर्खले पैसा कमाउन सक्दैन, गरिबको साथमा कोही मित्र हुँदैनन् र मित्रविहीन व्यक्ति खुसी हुन सक्दैन ।
