आफ्नो चौथो कथासंग्रह ‘जियरा’बारे कुराकानीको शुरूमै नयनराज पाण्डेले भने, ‘पुस्तक संख्या जति बढ्दै जान्छ, उति चुनौतीले पेल्दोरहेछ !’
यसो त नयनराजले आफूलाई मधेशी जनजीवनका कथामा अब्बल प्रमाणित गरिसकेका छन् । ‘उलार’, ‘लू’, ‘निदाएँ जगदम्बा’ जस्ता आख्यानका यी सर्जकले सातौं उपन्यास ‘सल्लीपिर’मा भने पूर्णतः हिमाली जनजीवनको कथा उतारेका छन् ।
सल्लीपिरमा विषयवस्तुप्रति न्याय नगरेको आलोचना पनि प्रशस्तै खेपेका थिए उनले । यद्यपि सल्लीपिरपछि प्रकाशित संस्मरण ‘यार’ले उनको लेखकीय व्यक्तित्व उच्च बिन्दुमा पुर्यायो ।
यार प्रकाशित गरेको चार वर्षपछि १३ थान मधेशका कथासहित उनी पाठकसमक्ष उपस्थित छन् । दोस्रो लकडाउन नभएको भए वैशाख पहिलो साता देशैभरिका पुस्तक पसलमा जियरा पुगिसक्थ्यो । अहिले असार लागेपछि मात्र पाठकसमक्ष पुस्तक पुगेको छ ।
सात उपन्यास, चार कथा, एक संस्मरण, आधा दर्जन बालसाहित्य कृतिका लेखक नयनराज गुरुप्रसादकै शैलीमा कथा होइन भन्दै शैलीभञ्जन गर्न अग्रसर देखिन्छन् जियरामा । अधिकांश समालोचकहरूले आफूलाई लगाएको ‘सामाजिक यथार्थवादी’ ट्यागमा सधैं बस्न नसक्ने बताउँदै उनी भन्छन्, ‘यथार्थलाई लेख्दा पनि धेरै खालका प्रयोग गर्न सकिन्छ । नयाँ स्वाद पस्कन सकिन्छ ।’
अघिल्लो वर्ष हिउँदमा आख्यानकार सनत रेग्मीसँग नेपालगञ्जमा भेट हुँदा गरिएको कुराकानीले नयनराजलाई निकै घोत्लिन बाध्य बनायो । रेग्मीले दिवंगत समालोचक एवं कथाकार मोहनराज शर्माको भनाइ उद्धृत गर्दै आञ्चलिक लेखनमा प्रयोग सम्भव छैन भनेका रहेछन् । त्यही दिन नयनराजको मनले निश्चय गर्यो, ‘आञ्चलिकतामा पनि धेरै प्रयोग गर्न सकिन्छ । मन फुकाएर धेरै कुरा भन्न सकिन्छ ।’
मोहनराजले कुन सन्दर्भमा भनेका थिए यो कुरा अब सोध्ने बाटो छैन । यसैले यो कुरामा नयनराजको समर्थन छैन । बरु उनी आफ्नो सिद्धान्त कथाबाटै खडा गर्न तत्पर छन् ।
‘साहित्यमा जति पनि कल्पना गर्न सम्भव छ तर जमीन छाड्नुहुँदैन’ लेखकीय प्रयोगबारे नयन भन्छन्, ‘उडेको उड्यै गर्यो भने पनि लेखक आफू बाँचेको समाजप्रति उत्तरदायी हुँदैन ।’
कथाको विमर्श छाडेर एकैछिन जियरातर्फ जाऔं ।
नयनराजका अनुसार ‘जियरा’ भनेको हिन्दी भाषाको एक प्रचलित शब्द हो, जसले देह वा कतैकतै ‘आत्मा’ भन्ने अर्थ दिन्छ । पश्चिम मधेशमा चल्ने यही शब्द टिपेर उनले कथासंग्रहको नाम जुराए ।
मधेशका महिलामाथि भएको चरम हिंसा र हजारौं वर्षको उत्पीडनको कथा लेख्दा उनी आफैंसँग रन्थनिए । जिउँदै जलाइएका, एसिड खन्याएर मारिएका, दाइजोको निहुँमा हत्या गरिएका हजारौं महिलाको कारुणिक जीवन उतार्नुपर्दा नयनराजको जियरा (आत्मा) मा पनि आगो लाग्न पुग्यो ।
यद्यपि हेपिएका, पिल्सिएका मधेशी महिलाको चित्रण गर्दैगर्दा नयनराजले तिनलाई त्यही अवस्थामा नछाड्ने संकल्प गरे । ‘अब मधेशी महिला पनि बोल्न सक्छन् है’ भन्ने कुरा उनले यस पटकको कथामा प्रस्तुत गरेका छन् ।
‘शासकीय मान्यता अनुसार मधेशमा अशिक्षा छ, गरीबी छ, बानीव्यहोरा असभ्य छ’ नयनराज भन्छन्, ‘यही कुरा समातेर काठमाडौंले मधेशलाई मस्र्या भनेर हेप्छ । तर उनीहरूको सभ्यता समृद्ध छ भन्ने बिर्सनुहुन्न ।’
मधेशको कथा बीपीले पनि लेखे । ध्रुवचन्द्र, भिक्षु, धनुषचन्द्र, राजेन्द्र विमलदेखि श्याम साहले लेखेका छन् । नयनराज भने पश्चिम नेपालको मधेशी भूगोलमा बढी केन्द्रित छन् । मानौं उनको ‘कथा प्रदेश’को राजधानी नेपालगञ्ज हो ।
त्यही भूगोलको अवध भाषा, मुस्लिम बाहुल्य भएको समाजको सांस्कृतिक विरासत जियराको जग हो । त्यहींको विभेद र अन्यायको चुरो खोज्न बल गरे उनले । यो कुरा जियराका १३ थान कथा पढ्दा सामान्य पाठकलाई समेत बोध हुने अदम्य विश्वास लिएका छन् उनले ।
०००
‘नयनराज र नेपालगञ्ज एकअर्काका पर्याय जस्ता कसरी बन्न पुग्यो ?’ नयनराजमाथि आम पाठकको साझा जिज्ञासा यही छ ।
‘होश सम्हालेदेखि मैले नेपालगञ्जको माटो चिनें । खेल्ने, हाँस्ने, बोल्ने साथीसंगाति र उनीहरूको जीवनसँग जोडिइरहें’, उनी यही सदाबहार जवाफ दिइरहेका हुन्छन् ।
नेपालगञ्ज रहँदा नै नयनराजले पहिलो कविता लेखे । रेडियोमा पठाए । पहिलो कथा पनि त्यहींको परालको कुन्युमाथि बसेर लेखे । अहिले काठमाडौं बसुन्धराको निवासमा बसेर ल्यापटपमा लेख्छन् । तर उनको हंस मधेशकै सेरोफेरोमा घुमिरहेको हुन्छ ।
जियरामा महिला पात्रको प्रधानता छ । ‘दुर्गा’ नामको पात्र नै तीन–चारवटा कथामा राखेका छन् उनले । राजनीतिक विसंगति पनि छँदैछ ।
‘नाम भनेका शक्तिका प्रतीक हुन् । तर हाम्रो समाजमा त्यही नाम हुने महिलाको जीवनचाहिं पिंधमा छ । यही विपर्यास देखाउन खोजेको हुँ’, पात्रको नाम धार्मिक शैलीको राखेको विषयमा उनी यस्तो धारणा राख्छन् ।
एउटा कथा त ‘सिरिज’मा लेखेका छन् । कथानक, घटनाक्रम परिवर्तन, सस्पेन्स जस्ता पक्षमा प्रयोग गरेका छन् । यी सबै पढ्दा उनले शैलीभञ्जन गर्न प्रयत्न गरेको साबित हुन्छ ।
यसो त उनी नै भनिरहेका हुन्छन्– ‘पाठकलाई जे दिए पनि बिक्छ भन्ने भ्रम पाल्न हुँदैन लेखकले । मानक भत्काउने प्रयास गर्नुपर्छ ।’
बिक्री र बेस्ट सेलरले किताबको मूल्य निर्धारण नगर्ने कुरा उनले उहिल्यै बोध गरिसकेका छन् । उनको बहुचर्चित उपन्यास ‘उलार’ को २५ वर्षे संस्करण प्रकाशित हुँदैछ यही वर्ष । लू, घामकिरी जस्ता उपन्यासको रोयल्टीले उनको घरखर्च राम्रैसँग चल्यो ।
‘हरेक सृजना भनेको परीक्षा हो’ भन्दै बेस्ट सेलरको स्वाद चाखिसकेका नयनराज आफैंसँग निर्मम प्रतिस्पर्धा गर्न तयार छन् । यसकै लागि जियरा प्रकाशन गरेको दाबी गर्दै आलोचकीय सुझावका लागि तम्तयार छन् उनी ।
नयनराजलाई यसपालि भने नयाँ सोच आएको छ । उनलाई लाग्यो जियरा बाँकेका नेताहरूले पढे भने पक्कै उनीहरूलाई यथार्थको बोध हुन्छ । जो पिंधमा छन् उनीहरू आफ्नो कथा आफैं पढ्न नसक्ने अवस्थामा छन् । साहित्यिकले पढ्दा जानकारी मात्र प्राप्त हुन्छ । यसैले मधेशका नेताले पढे भने पक्कै तिनीहरूलाई केही बोध हुने कुरा उनलाई लागेको छ ।
‘दुःख–पीडाको सारा जग राजनीति हो’ नागरिक आन्दोलनका दौरान सडकमा पानी खान आइपुगेका ५५ वर्षीय यी लेखक भनिरहेका हुन्छन्, ‘यही राजनीतिक विसंगति र अन्याय विरुद्ध लेखक फ्रन्टलाइनमा उभिनुपर्छ ।’
कथा लेखनमाथि नयनराजको बोल्ड कुरा सुन्दा लाग्छ उनकै जियरामा आगो लागिरहेको छ । त्यही रापले आफ्ना कथाहरू चम्काइरहेका छन् ।
(तस्वीरः शंकर गिरी/अनलाइनखबर)
