कस्तो हुन्छ वीर्यदानको प्रक्रिया ?

२०७९ चैत २२ गते १४:२६

डा. रश्मी श्रीश प्रजनन् तथा आईभीएफ विशेषज्ञ

कतिपय अवस्थामा दम्पतीले सन्तानको योजना बनाए पनि गर्भ रहँदैन । यस्तो किन हुन्छ ? जवाफ एउटा मात्र छैन । विभिन्न कारणले गर्भ नरहन सक्छ । यसरी गर्भ नरहेको अवस्थामा आईभीएफ (इन भिट्रो फर्टिलाइजेसन) जस्ता केही विकल्प छन्, जसले दम्पतीको खुसी फर्काउन सक्छ । यस्ता प्रविधिका लागि पुरुषको शुक्राणु र महिलाको डिम्बलाई लिएर निशेषचन गराइन्छ ।

यद्यपि कहिलेकाहीं पुरुषको शुक्राणु र महिलाको डिम्ब कमजोर भएमा गर्भ रहँदैन । यस्तो स्थितिमा तेस्रो व्यक्तिको वीर्य लिएर गर्भधान गर्ने प्रविधि र प्रचलन छ ।

वीर्यदान के हो ?

वीर्यदान यस्तो प्रक्रिया हो, जसमा एक पुरुषले दान गरेको शुक्राणुबाट गर्भधारण गराइन्छ । दान गरिएको वीर्य प्रयोगशालामा भण्डारण गरेर कुनै कारणले आमाबुवा बन्न नसकेका वा वीर्यदानमार्फत बच्चा जन्माउन चाहने दम्पतीहरु लाभान्वित हुन सक्छन् ।

कस्ता दम्पतीलाई जरुरी ?

कहिलेकाहीं पुरुषको वीर्य गणना गर्दा शून्य आएमा वा जन्मजात नै वीर्य नआउने कारण सन्तान नहुन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा अरुकै वीर्य लिन दम्पतीलाई सुझाव दिइन्छ । त्यसैअनुसार वीर्यदानको प्रक्रिया अघि बढ्छ । कसैमा भने अल्ट्रासाउण्डमार्फत अण्डकोष हेर्दा वीर्य हुने तर निस्कन नसक्ने हुन्छ । त्यस्तो अवस्थामा भने अण्डकोषबाट नै वीर्य निकालेर भण्डारण पनि गर्न सकिन्छ ।

वीर्यदातालाई कसरी आह्वान गरिन्छ ?

समाजमा वीर्य पनि दान गर्न मिल्छ भन्ने चेतना फैलिएको छ । धेरै जना दिनहँु खेर गइरहने वीर्यले कसैले सन्तान सुख पाउछन् भने किन नदिने भनेर पनि आइरहेका छन् । कतिपय दाताहरु चाहिं खोज्न पर्ने हुन्छ । धेरैले यसवापत शुल्क लिनुहुन्छ भने कतिपयले रगतदान जस्तै वीर्य पनि पुण्यदान सरह हो भन्दै पैसा नलिई पनि दिने गर्छन् ।

जुनसुकै पुरुषले गर्न सक्छन् वीर्यदान ?

हेर्दा सहज लाग्छ तर प्रक्रिया मिलाउन केही झन्झटिलो नै छ । वीर्य दिन चाहने दाताले पनि थुप्रै प्रक्रिया पूरा गर्नुपर्ने हुन्छ ।

पहिले त दाताको अनुहारको रंग, उचाइ, वंशाणुगत पृष्ठभूमि जाँच गरिन्छ । यसमा तीन पुस्ताको इतिहास लिइन्छ । उसको स्वास्थ्य स्थिति जाँच गरिन्छ ।

कुनै संक्रमण भए नभएको, यौनरोग, दीर्घरोग लगायत परीक्षणपछि मात्र वीर्यदान दिन योग्य हो कि होइन भन्ने टुंगो गरिन्छ । यसका लागि उमेर हद पनि छ । १८ वर्षभन्दा माथि र ३० वर्षभन्दा मुनिका पुरुषले वीर्यदान गर्न पाउँछन् । यो उमेर अवधिमा वीर्य गुणस्तरीय मानिन्छ । बच्चा जन्माइसकेका वा बच्चा नजन्माएकाले पनि वीर्य दान गर्न पाउँछन् ।

त्यतिले मात्र पुग्दैन, सन् २०१० मा सार्वजनिक विश्व स्वास्थ्य संगठनको मापदण्ड अनुसार वीर्य ‘काउन्ट’ गर्दा औसतमा १ करोड ५ लाख वीर्य हुनुपर्छ । जसमा वीर्यको टाउको, पुच्छर भएको चार प्रतिशत र वीर्यको मात्रा दुई एमएल हुनुपर्छ ।

गोपनीयता

दाता र प्राप्त गर्ने दम्पतीबारे गोपनीयताको पूर्ण ख्याल राखिन्छ । जसकारण कसले दिएको वा कसले लिएको भन्ने कुरा उनीहरुलाई थाहा हुँदैन । तर व्यक्तिगत विवरणको अभिलेख भने आईभीएफ सेन्टर वा अस्पतालले राखिरहेको हुन्छ ।

वीर्यलाई कसरी भण्डारण गरिन्छ ?

दाताहरुको लागि वीर्य संकलन कक्ष हुन्छ । उक्त कक्ष आरामदायी र शान्त वातावरणको हुन्छ । त्यहाँ दाताले वीर्य संकलन भएपछि भण्डारणको प्रक्रियाको लागि (एन्ड्रोलोजील्याब)मा लगिन्छ । निकालेको वीर्यलाई स्वस्थ बनाउन आवश्यक पोषकतत्व मिसाएर भण्डारण गर्ने ट्युबमा राखिन्छ । ट्युबलाई १९६ डिग्री सेल्सियस तरल नाइट्रोजनमा भण्डारण गरिन्छ ।    भण्डारण गरिएको वीर्यलाई तीन महिनासम्म भण्डारण गरेपछि मात्र निकालेर प्रयोग गरिन्छ ।

महिलाको डिम्बसँग निषेचन कसरी गराइन्छ ?

तयार भइसकेको वीर्यलाई सबैभन्दा पहिले प्रयोगशालाबाट झिकेर ताजा बनाइन्छ । वीर्यमध्ये पनि गुणस्तरीय छानेर म्याक्रो म्यानुपुलेटर मेसिनमा राखिन्छ । त्यससँगै आवश्यक परेको महिलाको डिम्ब निकालेर एउटा डिक्समा राखिन्छ । लाखौं वीर्यमध्ये एउटा वीर्य जुन सक्रिय भएको टाउको मिलेको पुच्छर भएको वीर्यलाई छानेर डिस्कमा भएको डिम्बमा निषेचन गराइन्छ ।

तीन दिन वा पाँच दिनसम्म निषेचन भएको अण्डा र वीर्यलाई ल्याबमा राखिन्छ । यसरी तयार भएको निषेचन अण्डालाई महिलाको पाठेघरमा हार्मोन औषधिको माध्यमबाट गर्भावस्थाको वातावरण बनाएर राखिन्छ ।

नेपालमा वीर्यदान सेवा

वीर्य भण्डारण नेपालमा धेरै वर्षदेखि चलिरहेको भएपनि धेरै जना यसप्रति बेखबर हुँदा प्रयोगकर्ताहरु कम नै छन् । तर विकसित देशहरुमा भने यसबारे धेरैको चासो हुन्छ । यसको लागि वीर्यदान केन्द्र पनि थुप्रै हुन्छन्, जहाँ दाताले सजिलै वीर्यदान गर्न सक्छन् ।

शुक्राणुदान गर्दा कुनै खतरा हुन सक्छ ?

वीर्य वा शुक्राणु दान एक सरल र सिधा प्रक्रिया हो । यसमा कुनै खतरा हुँदैन । दान गर्न चाहनेले सबै परीक्षणको प्रक्रिया पूरा गरेर दान गर्न सक्नेछन् ।

(निःसन्तानरोग विशेषज्ञ डा. श्रीश ललितपुर पुल्चोकस्थित माया आईभीएफ क्लिनिकमा कार्यरत छिन् । उनीसँग मनिषा थापाले गरेको कुराकानीमा आधारित)

हट टपिक्स

अल्जाइमर

आयुर्वेद

इन्डोक्राइन (हर्मोन रोग)

एचआईभी

नेत्ररोग

प्रसूति तथा स्त्रीरोग

बालरोग

मानसिक स्वास्थ्य (डिप्रेसन, एन्जाइटी)

मिर्गौला तथा मुत्र रोग

मुख तथा दन्त रोग

योग तथा प्राणायाम

हेपटाइटिस