विद्यार्थी संगठन कालिदासको ‘क’ कि जेनेरेसन ‘जेड’तिर ?

देशको एउटा दुर्गम जिल्लामा शैक्षिक सत्र अगाडि नै किताब पुगेपछि विभिन्न मिडियाहरुमा समाचार बने । विगतका वर्षहरुमा किताबहरु समयमा नपुगेका समाचार आइरहन्थे । समयमा किताब पुग्न थालेको समाचार देखेपछि मैले पनि सामाजिक सन्जालमा सेयर गरें । मैले सेयर गरेको देखेपछि एकजना विद्यार्थीले मेसेन्जरमा कल गरे ।

उमेरले करीब २१–२१ वर्ष पुगेका उनले मलाई आश्चर्य मान्दै भने, ‘दाइ सरकारले आजभोलि पनि यसरी ढाडमा बोकाएर किताब नै पठाउनु भन्दा डिजिटल किताब बनाए हुन्न ? दुर्गम जिल्लातिर योजना बनाएर कम्प्युटर, डिजिटल बोर्ड र इन्टरनेट पुर्याउनतिर लाग्ने लाग्नु पर्ने होइन र ? त्यस्तो भयो भने काठमाडौंबाटै दुर्गम ठाउँमा पनि उत्कृष्ट शिक्षा दिन सकिन्छ । होइन र ?’

मैले हाँसेर समर्थन जनाएँ । म विद्यार्थी नेता भएको हुनाले उनले मलाई यस्ता मुद्दाहरु उठाउन सुझाव दिए । म उनको सुझावको व्यवहारिक पाटोमा भन्दा पनि त्यो प्रकृतिको पुस्ताले कसरी सोच्छ ? भनेर घोत्लिने प्रयास गरें ।

आज सूचना प्रविधि उत्पादन प्रणालीको एउटा मुख्य आधार बनिसकेको अवस्था छ । यसले प्रभावित नपारेको कुनै पनि क्षेत्र नै छैन । शिक्षा क्षेत्र भनेको त झन् सूचना प्रविधिको प्रवेशद्वार हो । आज भौतिक लाइब्रेरीहरु ‘ई–लाइब्रेरी’मा रुपान्तरित हुँदैछन् । कागजका किताबहरुले डिजिटल स्वरूपहरु धारण गर्दैछन् । विस्तारै भौतिक कक्षाहरु नै डिजिटल कक्षामा रुपान्तरण हुने अवस्था छ ।

शिक्षकले चक र डस्टरबाट पढाउने तरिका आफ्नो अन्तिम चरणमा छ । भौतिक कक्षा भित्र पनि प्रोजेक्टर, ल्यापटप र डिजिटल बोर्डबाट पढाउने तरिका अनिवार्य जस्तो बन्दैछ ।

पढाउने प्लाटफर्मको रुपमा ‘माई सेकेन्ड टिचर’ जस्ता प्लाटफर्महरु उपलब्ध हुन थालेका छन् । अब ल्यापटप जस्तो प्रविधि ‘एलकेजी’मा पढ्ने विद्यार्थीहरुका लागि पनि अनिवार्य आवश्यकता बनिसकेको छ । सूचना प्रविधिमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) को प्रयोग बढेसँगै अब दुनियाँ अर्कै चरणमा प्रवेश गर्दैछ । कसैले माने पनि, नमाने पनि सूचना प्रविधिले समाजको हरेक अवयवहरुलाई फेर्दै लैजाने निश्चित प्राय छ । समयको यस आवश्यकतासँगै नफेरिने कुराहरु विस्थापित हुँदै जाने निश्चित छ ।

त्यसैले गर्दा, विद्यार्थी संगठन र आन्दोलनको शैलीहरुलाई नै पुनर्परिभाषित गर्नुपर्ने अवस्था आएको छ ।

हिजो नेपालमा कृषिमा आधारित अर्थतन्त्र थियो । विद्यार्थीहरुको दाल चामलको आवश्यकता आफ्नै घरको उत्पादनले पूरा गर्थ्यो। विद्यार्थीहरुलाई वैचारिक विमर्शले मात्र पनि संगठित गर्न सकिन्थ्यो तर आजको समाज त्यस्तो छैन । आजका विद्यार्थीहरुको सोच्ने तरिका निकै भिन्न छ ।

मोबाइल र इन्टरनेटसँगै १९९७ पछि जन्मिएको पुस्तालाई पछिल्लो समय जेनेरेसन ‘जेड’ भन्न थालिएको छ । हात हातमा प्रविधि पुगेपछि उनीहरुले देश र दुनियाँलाई भिन्न तरिकाले हेर्ने र बुझ्ने भएका छन् ।

समय यस्तो भइसकेको छ कि अब हातले मात्र काम गर्ने र सूचना प्रविधिमा परिस्कृत नहुने डाक्टर असान्दर्भिक हुने अवस्था छ । डाक्टर मात्र होइन इन्जिनियरदेखि शिक्षकसम्म, किसानदेखि मजदुरसम्म, नेतादेखि कार्यकर्तासम्म, लेखकदेखि पत्रकारसम्म जो कोही पनि प्राविधिक कर्मसँग नजोडिएर उन्नति गर्न सम्भव छैन । यस्तो अवस्थामा आजको विद्यार्थी संगठनहरुले दिमागमा मशाल मात्र बोकेर आन्दोलनको कल्पना गर्नु भनेको ‘डेट एक्सपायर’ हुँदै जानु हो ।

आजको आवश्यकता भनेको स्मार्ट विद्यार्थी नेता र स्मार्ट विद्यार्थी संगठन हो । शैक्षिक मुद्दाहरु उठानमा पनि स्मार्ट तरिका अपनाउनु पर्ने अवस्था आएको छ ।

सबै क्षेत्रहरुलाई ‘पेपरलेस’ बनाउन माग लिएर जाँदै गर्दा कागजमा लेखिएको विद्यार्थी संगठनको ‘विज्ञप्ति’ अब आफैंमा एउटा व्यंग्य हुने अवस्था आयो । त्यसमा पनि मान्छेले भन्दा राम्रो ‘विज्ञप्ति’ त ‘च्याट जिपिटी’ले नै तैयार गरिदिन्छ । तसर्थ, डिजिटल रुपमा अब्बल नभएका विद्यार्थी संगठनहरु अब विस्थापित हुने अवस्था आउन सक्छ । आज विद्यार्थी संगठनहरु ‘काम छैन’ भनेर चलेको बहस पछाडि हाम्रो काम गर्ने र सोच्ने तरिका आजको आवश्यकतासँग मेल नखानु हो ।

मानविकी संकायको विद्यार्थी होस् या व्यवस्थापन संकायको, विज्ञान संकायको विद्यार्थी होस् या शिक्षा संकायको, अब हरेक संकायहरुमा सूचना प्रविधि पनि एउटा प्रमुख विषय हुनु पर्ने अवस्था आएको छ । अर्थशास्त्रदेखि समाजशास्त्रबाट, जीवविज्ञानदेखि फाइनान्सबाट नयाँ प्रकारका विद्यार्थीहरु उत्पादन हुँदैछन् । ‘जेनेरेसन जेड’का विद्यार्थीहरुलाई परम्परागत तरिकाहरुले आजका संगठनहरुले संगठनहरुप्रति आकर्षित गर्न गाह्रो छ । अब संगठन सुदृढीकरण अभियान मात्र भनेर संगठन बलियो बन्ने अवस्था देखिँदैन । यसको लागि हाम्रो अखिल (क्रान्तिकारी) पनि ‘जेनेरेसन जेड’को विद्यार्थी संगठन बन्न जरूरी छ । होइन भने ‘जेनेरेसन जेड’ले आफूलाई चाहिएको जस्तो संगठन आफैं निर्माण गर्ने छ ।

हिजोको विद्यार्थी संगठन सामन्तवादी समाजमा हुर्किएको विद्यार्थी संगठन थियो । पञ्चायतकालमा दलहरु प्रतिबन्धित भएको बेला विद्यार्थी संगठनको मुख्य भूमिका भनेको राजनीतिक रुपान्तरण थियो । त्यही चेतनाको जगमा जनयुद्धदेखि जनआन्दोलनसम्म आजका विद्यार्थी संगठनहरुले निरंकुश राजतन्त्र फाल्न निर्णायक संघर्ष गरे । हिजो राजनीतिक रुपान्तरण प्रमुख र शैक्षिक रुपान्तरण सहायक जस्तो भएको हुनाले विद्यार्थी संगठनहरुको त्यो भूमिका आवश्यकता पनि थियो तर आजको अवस्था त्यस्तो होइन । हिजो पाकिस्तानमा जुल्फिकार अलि भुट्टोलाई फाँसी दिँदा नेपालका विद्यार्थी संगठनहरु आन्दोलित हुन्थे तर आजको अवस्था त्यस्तो होइन । राजनीतिक विषयहरुमा पक्षधरता नै लिनु हुन्न भन्ने होइन तर पक्षधरता मात्र लिएर आजका विद्यार्थी संगठनहरु अगाडि बढ्न सक्दैनन् ।

आज आन्दोलनको स्वरूपलाई प्रविधिसँग जोड्नुको साथसाथै रचनात्मक बनाउन पनि जरुरी छ । केही दिन अगाडि काठमाडौंमा एउटा संस्थाले फोहोर उठाउने प्रतिस्पर्धाको आयोजना गरेको थियो । समय समयमा विभिन्न प्रकारका प्रतियोगिताहरु हुने गरेकै थिए तर यो प्रतियोगिता अलि भिन्न थियो । सबैभन्दा धेरै फोहोर संकलन गरेर उठाएको आधारमा प्रथम, द्वितीय र तृतीय स्थान निर्धारण गरिएको थियो । त्यस कार्यक्रमका लागि बनाइएका डिजिटल प्रचार सामग्री पनि अत्यन्त प्रभावकारी थिए ।

कार्यक्रमले देशैभरीको ध्यान पनि तान्यो र रचनात्मक भएको हुनाले धेरैको प्रशंशा पनि प्राप्त गर्यो । कार्यक्रममा एक हजार हाराहारीको उपस्थिति थियो र उपस्थित जति प्राय सबै युवा एवं विद्यार्थी देखिन्थे ।

त्यो कार्यक्रमका भित्री पक्षहरु अरु पनि होलान् तर कार्यक्रमबाट विद्यार्थी संगठनहरुले सिक्ने कुरा धेरै छ । फोहोर उठाउने र सहर सफा राख्ने कुरा एउटा एजेन्डा हो । प्रतियोगिता भनेको एजेन्डा प्राप्त गर्न गरिएको रचनात्मक कार्यक्रम हो । कार्यक्रमको सहभागिताले संस्थाप्रतिको आकर्षण बढाउने काम गर्यो । कार्यक्रमको लागि गरिएको डिजिटल प्रचारले व्यापकता सृजना गर्यो । त्यही डिजिटल व्यापकताले गर्दा त्यो कार्यक्रमसँग असम्बन्धित मान्छे भए पनि मैले समेत थाहा पाएँ । आज विद्यार्थी संगठनहरुले यसरी नै सोच्नु पर्ने अवस्था आएको छ ।

विद्यार्थी संगठनहरु पार्टीकै भ्रातृ संगठन भएको हुनाले राजनीतिक कोण भन्दा बाहिरबाट मात्र विषयहरुलाई हेर्ने हेर्ने कुरा त ठिक होइन तर पनि आजको विद्यार्थी आन्दोलनको लागि शैक्षिक विषय प्रधान र राजनीतिक विषय सहायक बन्नुपर्छ । शैक्षिक मुद्दालाई रचनात्मक तरिकाले उठाउने र प्रविधिसँग जोड्ने कुरा झनै प्रमुख बनेको छ । आज संसद भवनभित्र चल्ने हरेक बहसहरुमा विद्यार्थी संगठनहरुले विज्ञप्ति निकाल्न जरूरी छैन । कुनै विशेष राजनीतिक घटनाहरुमा पक्षधरता लिने विषय ठिक हो तर आजका विद्यार्थी संगठनहरुको मुख्य ध्यान शैक्षिक मुद्दाहरुमा भएन भने विद्यार्थी संगठनहरुको सान्दर्भिकता समाप्त हुने खतरा छ ।

आज केही मानिसहरुले हिजोको जस्तो विद्यार्थी आन्दोलन छैन भनेर बारम्बार गुनासो एवं आलोचना गर्ने गरेको सुन्न पाइन्छ । त्यो बुझाइमा पनि गम्भीर समस्या छ । हिजोको जस्तो विद्यार्थी संगठन मात्र होइन, केही पनि छैन । न हिजोको जस्तो समाज छ, न हिजोको जस्तो आर्थिक प्रणाली छ, न हिजोको जस्तो शिक्षा प्रणाली छ, न हिजोको जस्तो राज्यसत्ता छ, न हिजोको जस्तो परिस्थति छ । समाजका हरेक आयामहरु बदलिएको सन्दर्भमा विद्यार्थी आन्दोलन कसरी एकनास रहन सक्छ ? सधैं हिजोको जस्तै हुने कुरा परिवर्तनको नियम विपरीत धारणा हो । आजको विद्यार्थी आन्दोलन हिजोको जस्तो हुनुपर्छ भन्ने कुरा आफैंमा एउटा समस्या हो ।

आजको विद्यार्थी संगठनहरु अझै पनि पञ्चायतकालको ‘ह्यांगओभर’ बोकेर बाँचिरहेका छन् । त्यस प्रकारको ‘ह्यांगओभर’बाट तत्काल बाहिर आउनु जरूरी छ । इतिहासलाई सम्मान गर्दै भविष्यतिर फर्किएको विद्यार्थी संगठन बनाउन सकिएन भने अब विद्यार्थी संगठनहरु विघटन जस्तै हुने देखिन्छ ।

यस्तै यस्तै प्रसंगमा कालिदाससँग जोडिएको एउटा किम्बदन्ती निकै प्रसिद्ध छ । धेरै वर्षपछि कालिदास एक दिन एउटा पुस्तकालयमा पुग्छन् । कालिदास त्यति बेलासम्म विद्वान भैसकेका हुँदैनन् । पुस्तकालयमा रहेका अनेक किताबहरुबाट एउटा किताब निकालेर पानाहरु पल्टाउन थाल्छन् । कालिदाससँग त्यतिबेलासम्म अक्षर अलि अलि चिन्ने बराबरको मात्र ज्ञान हुन्छ । उनी ‘महाकवि’ भैसकेका हुँदैनन् ।

किताबको पाना पल्टाउन थालेपछि उनको ध्यान एउटा यस्तो कुरामा जान्छ कि उनी डाँको छोडेर रुन थाल्छन् । कोही जोड–जोडले रोएको आवाज सुनेपछि नजिकमा रहेको एउटा अर्को मानिस हत्तपत्त उनको छेउमा पुग्छन् र सोध्छन्, ‘महोदय, तपाईं किन यसरी रुनु भएको ? के भयो तपाईंलाई ?’

रुँदै गरेका कालिदास ती मानिसतिर फर्किन्छन् र रुन्चे आवाजमा जवाफ दिन्छन्, ‘हेर्नुस् न महोदय, मलाई सानोमा गुरुले ‘क’ भन्ने अक्षर पढाउनु भएको थियो । त्यतिबेलासम्म गुरुले भित्तामा लेखेको ‘क’ त निकै ठूूलो र मोटो थियो । धेरै वर्षपछि किताबमा आज हेर्दा त बिचरा ‘क’ साह्रै सानो भएछ र दुब्लाएछ । विचरा ‘क’ लाई के भयो होला त्यस्तो ? म त्यही भएर रोएको ।’

यस्तो जवाफ सुनेपछि सुन्ने मान्छे आश्चर्यचकित भए । कतै-कतै बेहोस् नै भए पनि भन्ने गरिन्छ ।

आज विद्यार्थी संगठनहरुको अवस्था पनि त्यस्तै हुने हो कि भन्ने डर छ । पञ्चायतकालको जस्तो मोटो विद्यार्थी संगठन खोज्ने कुरा हामीलाई कालिदासको ‘क’तिर पुर्‍याउने कुरा हो । आजको आवश्यकता त्यो होइन । आजको विद्यार्थी आन्दोलन पञ्चायतकालतिर फर्किएर रुन जरूरी छैन । अब ‘जेनेरेसन जेड’तिर फर्किएर उनीहरुको अनुहारमा आशा जगाउने संगठन बनाउने हो । त्यसरी सोचियो भने विद्यार्थी संगठनहरु खारेज गर्नुपर्छ भन्ने बहस आफैं समाप्त भएर जानेछ ।

(एमफिल अध्ययनरत रेग्मी अखिल क्रान्तिकारीका उपाध्यक्ष हुन् ।)