७० वर्षदेखि दिनहुँ वृक्षरोपण गरिरहेका ‘रूख बाजे’

२४ जेठ, काठमाडौं । बिहानको करिब आठ बजेको छ । गर्मी बढ्दै गएको छ । तर त्यसको परबाह नगरी कम्मरमा लुङ्गी र टाउकोमा गम्छा बेरेर, एउटा हातमा फरुवा र अर्को हातमा बाल्टीमा राखिएको बिरुवा बोकेर ८१ वर्षीय एक वृद्ध घर बाहिर निस्किन्छन् । केही किलोमिटर टाढा पुगेर खाली ठाउँमा त्यो बिरुवा रोप्छन् अनि अरु बिरुवा वरिपरिका झारपात गोड्दै घर फर्किन्छन् ।

यस्तो दैनिकी भारत पश्चिम बंगालको बाँकुडा जिल्लामा पर्ने सारेंगा गाउँका बासिन्दा श्यामापद बनर्जीको ७० वर्षदेखि जारी छ । उनी अहिले ८१ वर्ष पुगेका छन् । तर घाम, पानी, जाडोको परबाह नगरी उनले हरेक दिन एउटा रुख रोप्ने कामलाई जारी राखेका छन् । त्यसैले त उनी गाउँमा ‘पेड दादा’ अर्थात् ‘रुख बाजे’को उपनामले विख्यात छन् ।

हरेक दिन एउटा रुख रोप्ने उनको अभियानले गाउँमा हरियाली छ । अधिकतम तापक्रम करिब ५० डिग्री सेल्सियससम्म पुग्ने त्यो गाउँका बासिन्दाले गर्मीमा रुखको छहारी पाएका छन् ।

हालसम्म आँप, कटहर, ताड जस्ता विभिन्न प्रजातिका २० हजारभन्दा बढी रुख रोपिसकेको बताउने उनी आफूमा रुख रोप्ने लत लागेको बताउँछन् ।

‘म आठ वर्षको हुँदा मेरो बुवाले रुखको महत्व बुझाउनु भयो । त्यतिबेला पहिलोपटक बिरुवा रोपेपछि मलाई वृक्षारोपणको लत लाग्यो,’ उनी भन्छन्, ‘अहिलेसम्म २० हजारभन्दा बढी बिरुवा रोपिसकेँ हुँला ।’

८१ वर्षीय श्यामापद अहिले पनि फुर्तिलो छन् । घरबाट बिहान रुख रोप्न निस्किसकेपछि सिंचाइ गर्दै, गोडमेल गर्दै औसतमा चार किलोमिटरसम्म हिँड्छन् । घर फर्किनासाथ घरपालुवा चौपायालाई दानापानी खुवाउने काममा जुट्छन् ।

सम्मान–पुरस्कारको लोभ विना रुख रोप्ने र संरक्षण गर्ने काममा सक्रिय भएको उनी बताउँछन् । यद्यपि उनको कामको कदर गर्दै स्थानीय प्रशासन र केही क्लबहरुले उनलाई सम्मान पनि गरेका छन् ।

ग्लोबल ग्रिनफोर्स नामक पर्यावरण संगठनको सारेंगा शाखाले पनि उनलाई बेलाबेला मल र बिउ उपलब्ध गराउँदै आएको छ । संगठनका सदस्य आशिष पाल भन्छन्, ‘कुनै व्यक्तिले रुखलाई यति धेरै माया गर्छ भन्ने कुरा श्यामापदलाई देखेपछि मात्र विश्वास लाग्छ । उनले आफ्नो पूरा जीवन गाउँलाई हराभरा बनाउन समर्पित गरेका छन् ।’

जीवनको अन्तिम समयसम्म पनि वृक्षारोपण गर्ने चाहना

श्यामापद गाउँमा दुई छोरा र श्रीमतीसहित बस्छन् । दशकौंदेखिको उनको मिहिनेतको कारण सारेंगा गाउँमा रुखविनाका कुनै पनि सडक किनार वा तालतलैया बाँकी छैनन् ।

उनी जीवनको अन्तिम समयसम्म पनि बिरुवा रोपिरहने बताउँछन् । यस्तो काम गर्दा के तपाईंले के पाउनुहुन्छ ? भन्ने प्रश्नमा उनी भन्छन्, ‘मैले मेरो मात्र फाइदाको लागि सोचेको हुन्थेँ भने यी सब गर्दैनथें । मैले समाजको फाइदाका लागि सोचेँ । यी रुखबाट गाउँकाले छायाँ पाएका छन्, फल पाएका छन् ।’

‘रुख बिरुवा हरेक मौसममा शीर ठाडो पारेर गर्मी, वर्षा, आँधीबाट मानिस र अन्नबालीको रक्षा गर्छन् । रुख मानिसको असल साथी हुन्,’ त्यसैले आजीवन वृक्षारोपण गरिरहने बताउँदै उनी भन्छन्, ‘म मरेर गएँ भने पनि यी रुखका कारण गाउँलेले मलाई सम्झिने छन् ।’

श्यामापद वृक्षारोपण मात्र गर्दैनन् तिनको संरक्षणमा पनि डटेर लाग्छन् । कतै रुख काट्न लागेको सूचना पाउनासाथ त्यो ठाउँमा पुगिहाल्छन् । रुख काट्नबाट रोक्ने कोसिस गर्छन् ।

ग्लोबल ग्रिनफोर्स नामक पर्यावरण संगठनका आशिष पाल भन्छन्, ‘रुख काट्नबाट रोक्नका लागि उनी रुखमै टाँसिएर उभिँदा प्रहरी प्रशासन बाध्य भएर फर्किएका उदाहरण पनि छन् । यदि कुनै रुख नकाटीनहुने स्थिति आए त्यसको बदलामा एक रुख बराबर अरु दुईवटा बिरुवा रोप्न लगाउँछन् ।’

पाल भन्छन्, ‘रुख र जंगल जथाभावी फँडानी हुँदा त्यसको नकारात्मक असर हाम्रो मौसमी प्रणालीमा स्पष्ट देखिएको छ । यस्तो अवस्थामा श्यामापद बनर्जी (रुख बाजे) सीमित स्रोत साधनको भरमा एक्लै रुख बचाउने काममा सक्रिय छन् । उनको जति प्रशंसा गरे पनि कमै हुन्छ ।’

– डीडब्ल्यूबाट