अहिले आधुनिक घर सजावटको विधिका कारण परम्परागत शैलीमा घर बनाउने चलन दुर्लभ भइसकेको छ । दुई पाखे पाली र झिँगटीको छाना भित्र हुने हरेक गतिविधि नियाल्न अहिले काठमाडौं उपत्यकामा त सम्भव नै छैन । उपत्यका बाहिर समेत यस्तो संरचनाहरु लोपोन्मुख अवस्थामा छन् ।
झण्डै एक शताब्दी अघि नेपालको अध्ययनका लागि आएका विभिन्न विदेशी विद्वानहरूले नेपालको तत्कालीन परम्परागत शैली देखेर त्यसैको आधारमा यहाँको पुरानो वास्तुकला र घरको सजावट शैलीको बारेमा लेखेका थिए ।
एउटा सानो पाली र अर्काे धुरी ढाक्ने मूल पाली को संरचनामा झण्डै दर्जन झ्याल भएको घर देख्न अहिले मुस्किल छ । मल्लकालीन संरचनाको एउटा जीर्ण चिनोको रूपमा ललितपुर लगायत केही दरबार क्षेत्रका संरचनाहरु देख्न सकिन्छ । तर ती संरचनाहरुमा पनि आधुनिकताको झल्को पाउन थालिसकिएको छ ।
छाउनी स्थित राष्ट्रिय संग्रहालयको मूल भवन तत्कालीन प्रधानमन्त्री भीमसेन थापा बसोबास गर्ने घर हो । संग्रहालयप्रमुख जयराम श्रेष्ठका अनुसार सो भवनको पछाडिपट्टिको पर्खाल भत्किएर पछि बनाइएको भएपनि अघिल्लो मोहडा र अन्य अधिकांश भाग पुरानै संरचना हो । तर यही एकाध घरबाहेक अरू पुराना शैलीका घरहरु देख्न अहिले दुर्लभ हुन थालेको छ ।
काठमाडौं उपत्यका र बाहिर पनि दर्जनौं राणाकालीन दरबारहरु देख्न सकिन्छ । तर ती सबै दरबारहरु नवशास्त्रीय वास्तुकला अन्तर्गत् युरोपेली प्रभावबाट प्रभावित संरचनाहरु हुन् । त्यसबाहेक पुराना संरचना देख्न मुस्किल हुँदैछ ।
काठको भ¥याङ, तल्लो तलामा मूल प्रवेशद्वार, माथि उक्लिने भ¥याङ र दोस्रो तलामा शयन कक्ष लगायत राखिने मध्यकालीन नेपालको घर सजावटका विधिहरू हुन् । त्यतिबेलाका घरहरु तीन वा चार तले हुने गर्दथे । ती दुवै प्रकारको घरका आआफ्नै शैली र विशेषताहरु थिए । तर ती सबै विशेषताहरु अहिले लुप्तप्रायः अवस्थामा छन् ।
पुरानो बस्ती मानिएको बुङ्मती, खोकना र हरिसिद्धि जस्ता बस्तीमा समेत परम्परागत शैलीमा भवन निर्माण हुन छाडिसकेको छ । मल्लकालीन बस्ती ललितपुरको ठेचो, सुनाकोठी, हरिसिद्धि, ठैव, लुभु, सिद्धिपुर, काठमाडौंको टोखा, कीर्तिपुरको पांगा, नैकाप, भाजंगल र भक्तपुरको कोर बस्तीमा समेत हिजोआज पहिलेको जस्तो भवन निर्माणको शैली पाउन छाडिएको छ ।
कसरी व्यवस्थापन गरिन्थ्यो परम्परागत घरहरू
परम्परागत घरहरुको शैली हिजोआज ग्रामीण भेगमा कताकतै अझै पनि पाउन सकिन्छ । तर त्यतिबेलाका शैली र अहिलेको शैलीमा फरक भने पाइन्छ । पहिलेपहिलेको घरमा सबैभन्दा माथिल्लो तलामा भान्सा कोठा राखिन्थे भने अहिले तल्लो तलामा भान्सा राख्ने चलन छ । दाउरा बाल्दा आएको धुवाँ सजिलै बाहिर जाओस् भनेर नै माथिल्लो तलामा भान्सा राखिन्थ्यो । साथमा धुवाँ निस्कने एउटा झ्याल पनि राखिएको हुन्थ्यो ।
काठमाडौंको परम्परागत नेवारी शैलीको घरको बारेमा पुस्तक तयार पारेका वल्फग्याङ कर्नका अनुसार तीन वा चार तलाको घर हुन्थ्यो । पाटन सौगोल टोलमा झण्डै एक शताब्दी पहिले पाइएको चारतले घरको तेस्रो तला बुईगलमा तीनमुखे, पाँचमुखे खुला झ्याल राखिएको थियो । घरको सुरक्षाका लागि तल्ला तलाहरूमा आँखीझ्याल राखिएका हुन्थे भने माथिल्ला तलाहरुमा खुला झ्याल राखिएका हुन्थे ।
परम्परागत घरहरुमा एउटा मात्रै छाना हुन्थे । अहिलेका घरहरुमा उस्तै आकारमा बनेपनि दुईदेखि ३ वटासम्म पालीहरु राख्ने चलन पाइन्छ । बुइँगलमा भोज खान मिल्ने खुला ठाउँ बनाइन्थ्यो । बुईगल माथिको तलामा खुला भान्सा र कौसी हुन्थ्यो । भान्छाबाट धुवाँ सीधै बाहिर निस्किन्थ्यो । सबै घरमा भोज खान मिल्ने ठाउँ राखिएको हुन्थ्यो ।
तीन तले घरको तेस्रो तल्ला सामान्यतया सीधा छानामुनि एक भागलाई भान्छा र खाने कोठाको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो । चार तले घरको, दोस्रो र तेस्रो फ्लोरहरू कसोबासको लागि प्रयोग गरिन्छ भने चौथो तलामा खाना पकाउने गरिन्थ्यो ।
ती भवनहरुमा एउटा मुख्य झ्याल हुन्छन् भने दायाँबायाँ र त्यसैलाई आधार मानेर चारै भित्तामा झ्याल तयार पारिएको हुन्छ ।
