दिल्लीको प्रदूषणबाट हामीले के सिक्ने ? के गर्ने ?

गत साता दिल्लीमा वायु प्रदूषणको कारण लकडाउन गर्नुपर्ने अवस्था आयो । सुप्रिम कोर्टले सरकारलाई प्रदूषण नियन्त्रणको उपयुक्त कदम चाल्न निर्देशनात्मक सुझाव नै दियो । विद्यालय बन्द गरिए । सप्ताहान्तमा लकडाउन गर्ने कुरा भयो । दिल्लीमा यस्तो अवस्था विगत केही वर्षदेखि दोहोरिने गरेको छ ।

विश्‍वभरका शहरहरूमध्ये उच्च प्रदूषित शहरमा पर्ने दिल्लीमा विशेषत: दीपावलीको अवसरमा अत्यधिक पटका पड्काउने, आसपासका प्राय: सबै कृषि क्षेत्रमा धान काटेपछि परालमा आगो लगाउने र ठूलो संख्यामा रहेका पेट्रोलियम पदार्थबाट चल्ने सवारी साधनबाट निस्कने धुवाँ तथा सुख्खा र चिसो मौसममा उड्ने धूलोका कारण यो अवस्था आएको वातावरणविद्हरूले निष्कर्ष निकालेका छन् । १७ नोभेम्बर, २०२१ (१ मंसीर, २०७८) मा केन्द्रीय प्रदूषण नियन्त्रण बोर्डले गरेको मापन अनुसार दिल्लीको एयर क्वालिटी इन्डेक्स ३७५ रहेको छ । यो निकै नै नराम्रो अवस्था हो । भारतमा मानव मृत्युको प्रमुख पाँच कारणमा एउटा वायु प्रदूषण पनि पर्दछ ।

कचौराको आकारमा रहेको काठमाडौं उपत्यकामा हाल करीब २७ लाख मानिसको बसोबास रहेको अनुमान छ । दैनिक सेवा लिने मानिस समेत हिसाब गर्दा करीब ४० लाख हाराहारीले उपत्यकाको वातावरणमा दैनिक विचरण गर्ने गरेको अनुमान गर्न सकिन्छ । उपत्यकाको केन्द्र रत्नपार्कमा २०७८ मंसीर १ गतेको वायु प्रदूषण मापन रेकर्ड अनुसार एयर क्वालिटी इन्डेक्स १६४ रहेको छ । यो विश्व स्वास्थ्य संगठनको गाइडलाइन अनुसारको सीमा भन्दा १२.५ गुणा बढी हो ।

सबैजसो पेट्रोलियम पदार्थबाट चल्ने सवारी साधनको उच्च चाप, चिसो मौसममा सडकमा फोहोरका रूपमा रहेको प्लाष्टिक/कागज जलाएर आगो ताप्ने बानी, फोहोर घटाउन बस्ती बस्तीमा आगो लगाउने गरिनु, विभिन्न निर्माण कार्यका कारण सडकमा धूलोको मात्रा उच्च रहनु जस्ता कारणले काठमाडौं उपत्यकामा वायु प्रदूषण बढाउन सहयोग गरेको छ । कचौरा आकारमा रहेको उपत्यकाको वायु प्राकृतिक रूपमा फ्लस वा बहेर अन्यत्र जान सहज नभएकाले प्रदूषण बढेमा घटाउन निकै कठिन पर्दछ ।

विगत केही समय कोभिड-१९ को कारण सवारी साधनको चाप उल्लेख्य रूपमा कम भएकाले सवारी साधनको धुवाँ र धूलो उडेर हुने प्रदूषण बढ्न पाएको थिएन । १ मंसीरदेखि सबै स्कूल, कलेज खुलेका र सवारी साधन सामान्य रूपमा सञ्चालन हुँदा सबै मुख्य मार्गहरूमा सवारी चाप अत्यधिक देखिएको छ । जामको समस्या बढेको छ । यसले प्रदूषणलाई बल पुर्‍याएको छ । यसले गर्दा श्वास प्रश्वासजन्य स्वास्थ्य समस्या बढ्ने र विशेषत: स-साना बालबालिका र वृद्ध-वृद्धालाई बढी प्रभावित बनाउने छ । बेलैमा सजगता नअपनाउने हो भने काठमाडौंले पनि दिल्लीको दुरवस्था भोग्नुपर्ने अवस्था आउँदैछ ।

उपत्यकाको प्रदूषण बढ्न नदिन अब कसले के गर्ने ?

व्यक्तिगत तहमा-

प्लाष्टिक वा अन्य कागज बाल्ने काम नगर्ने,
फोहोरलाई प्लाष्टिकजन्य, कुहिने फोहोर र नकुहिने फोहोर गरी तीन समूहमा वर्गीकरण गर्ने,
दूध, तरकारी किन्ने जस्ता ससाना कामका लागि वा छोटो दूरीमा जाँदा आउँदा सवारी साधन प्रयोग नगर्ने, पैदल यात्रालाई प्राथमिकता दिने, विकल्पका रूपमा साइकलमा आवतजावतको लागि जोड दिने,
आ-आफ्नो सवारी साधनले उत्सर्जन गर्ने प्रदूषण मापन गरी सुधार गर्नुपर्ने देखिए मर्मतसम्भार गरी ठीक अवस्थामा राख्ने,
आ-आफ्नो घर अगाडि धूलो जम्न नदिने, सफा गरिराख्ने,
घर परिसरमा कम्तीमा दुईवटा बिरूवा रोप्ने,

स्थानीय तह

फोहोरलाई प्रत्येक घरपरिवार तहमा प्लाष्टिकजन्य, कुहिने फोहोर र नकुहिने फोहोर गरी तीन समूहमा वर्गीकरण गर्न लगाउने,
वर्गीकृत फोहोर निश्‍चित समयतालिका बनाई अलग-अलग नै संकलन गर्ने व्यवस्था मिलाउने (कुहिने फोहोर दैनिक संकलन गर्ने, प्लाष्टिक पुन: प्रयोग गर्ने कम्पनीहरू मार्फत संकलन गराउने, नकुहिने फोहोर हप्तामा एकदिन संकलन गर्ने)
प्लाष्टिक वा अन्य फोहोर बाल्न कानून बनाई रोक लगाउने/ कसैले अटेर गरी बालेको पाइएमा परिमाण हेरी रू.१ हजारदेखि रू.१० हजारसम्म नगद दण्ड गर्ने व्यवस्था कानूनमै राख्ने । यो व्यवस्थाको जानकारी टोल मार्फत प्रत्येक घरमा पुर्‍याउने र उक्त कामको अनुगमनको जिम्मा सम्बन्धित टोल विकास संस्थालाई दिने,
पराल तथा गहुँको छ्वाली लगायत कृषिजन्य अवशेष जलाउन रोक लगाउने,
निर्माणको कारण जम्मा हुने धूलो सम्बन्धित निर्माणकर्ताले सफा गर्नुपर्ने व्यवस्था गरी कार्यान्वयन गर्ने,
सडकमा कुनै पनि निर्माण सामग्री वा व्यापारिक सामग्री राख्न निषेध गर्ने, प्रारम्भमा संघीय सरकारको सहयोग समेत लिई यस्ता सामग्री हटाउने,
स्थानीय तहको जिम्मामा परेका सडक, ढल, नाली नियमित मर्मतसम्भार गरी धूलो उड्ने अवस्था आउन नदिने,
शहरी क्षेत्रमा खाली जग्गा व्यक्तिगत भए घेराबार गरी सम्बन्धित जग्गाधनीलाई नै उपयुक्त जातका रूखबिरूवा लगाउन लगाउने, अटेर गरी खाली राखेमा प्रतिआना वार्षिक रू.१०० का दरले जरिवाना तिराउने,
विद्युतीय गाडी तथा विद्युतीय टेम्पोको प्रयोगमा प्राथमिकता दिने, पार्किङ लगायतका सुविधामा त्यस्ता साधनलाई प्राथमिकता दिने, सबै मुख्य सडकमा साइकल लेन निर्माण गर्ने,
सबै सडक पेटीमा उपयुक्त बिरूवा रोपण गरी हरित सडक योजना लागू गर्ने,
एक वडा एक पार्क अभियान सहित अघि बढाउने,

उद्योगी व्यवसायी:

प्रदूषण नियन्त्रण गर्न निर्धारित मापदण्डको इमानदारी साथ पालना गर्ने,
उद्योगजन्य फोहोरको तोके बमोजिम सही तरिकाले व्यवस्थापन गर्ने,
प्लाष्टिक तथा पेपर उद्योगहरूले घर-घरबाट छुट्याएको प्लाष्टिक तथा पेपर घर-घरमै पुगेर केही रकम दिएर खरीद गरिदिने,

प्रदेश तथा संघीय सरकार:

विद्युतीय सवारी साधनलाई प्रोत्साहन गर्न त्यस्ता सवारी साधन आयात गर्दा लाग्ने भन्सार तथा अन्य कर हटाउने/ वार्षिक रूपमा लाग्ने कर कम गर्ने,
चार्जिङ स्टेशनहरू तीव्र रूपमा स्थापना गर्ने,
प्लाष्टिक रिसाइकल उद्योगहरूलाई सहजीकरण गर्ने, ४० माइक्रोन भन्दा पातलो प्लाष्टिक प्रयोगमा लागेको रोक कार्यान्वयनमा तदारुकता दिने,
शपिङ मैत्री जुटका झोलाहरूको प्रयोगमा बढोत्तरी गर्ने,
उपत्यकामा सबै प्रकारका निर्माण कार्य गर्दा धूलो उत्सर्जन कम हुने विधि, तरिका र मापदण्ड तय गरी कार्यान्वयन गर्ने,
आफ्ना जिम्माका सडक, ढल, नाली निरन्तर मर्मतसम्भार गरी चुस्त राख्ने,
मोनोरेल, मेट्रोरेल जस्ता मास ट्रान्सपोर्टको व्यवस्था गर्दै जाने,
विभिन्न स्थानमा ठूला खालका पार्क निर्माण गर्ने,

हालसालै कोप २६ सम्पन्न भएको छ । जलवायु परिवर्तन र वातावरण संरक्षण सम्बन्धमा निकै ठूला-ठूला कुरा भएका छन् । ती सबै ठूला कुरा कार्यान्वयनमा सबैको इमानदारीपूर्ण तत्परता रहोस् । शुभकामना छ । हाम्रो काठमाडौं उपत्यकालाई स्वच्छ बनाउन आ-आफ्नो जिम्माका सजिलै गर्न सकिने माथि औंल्याइएका काम गर्ने हो भने कसैको सहयोग आवश्यक पर्ने छैन । हाम्रो प्राण वायु स्वच्छ राख्न सबै संवेदनशील बनौं । हाम्रो सुन्दर राजधानी प्रदूषणमुक्त राख्न आ-आफ्नो ठाउँबाट सबैले सक्दो योगदान गरौं ।

(लेखक प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद्को कार्यालयमा कार्यरत उपसचिव हुन् ।)