जेनजी खोज्दैछन् रूपान्तरण, बन्दैछ वृद्धहरूको गठबन्धन

१९ कात्तिक, काठमाडौं । इतिहासमै ठूलो जनधनको क्षति हुने गरी भएको २३ र २४ भदौको जेनजी विद्रोहले राजनीतिक दलहरूमा रूपान्तरण र पुस्तान्तरणको चाहना अभिव्यक्त गरेको थियो । विद्रोहले दलहरूमा चर्को दबाब सिर्जना गरेको थियो । तर, विद्रोहको रापताप सेलाउँदै जाँदा दलहरूका शीर्ष नेतृत्व रूपान्तरणलाई टार्न वैकल्पिक उपायहरू अपनाउने प्रयास गरिरहेका छन् ।

नेकपा एमालेले यो विद्रोहलाई जनताको शक्ति प्रदर्शन नभएर प्रतिगमनकै संज्ञा दिएको छ । दोस्रो-तेस्रो पुस्ताका केही नेताहरूले फाट्टफुट्ट नेतृत्व परिवर्तनको कमजोर आवाज बोले पनि एमालेमा नेतृत्व परिवर्तनको कुनै छेकछन्द देखिंदैन ।

एमाले महासचिव शंकर पोखरेलले त फुटेको नेकपा एकीकृत समाजवादीका नेताहरूलाई पार्टीमा भित्र्याउन नेता र नेतृत्वलाई नि:शर्त स्वीकार्नुपर्ने शर्त नै राखेका छन् ।

नेपाली कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवाले आन्दोलनको भावनाअनुसार रूपान्तरण हुनुपर्ने स्वीकार गरेर कार्यवाहक सभापतिको जिम्मेवारी सुम्पिएका छन् । यद्यपि उनीमाथि पनि सिंगापुरबाट पार्टी चलाइरहेको आरोप छ । विशेष महाधिवेशन माग्ने बहुमत महाधिवेशन प्रतिनिधिहरूको माग उनकै चाहनाअनुसार दबाउने प्रयत्न भइरहेको सुनिंदैछ ।

जेनजी विद्रोहलाई समर्थन गर्दै उनीहरूले आफ्नै पार्टीको माग उठाएको भन्न पछि नपरेका नवगठित नेपाली कम्युनिष्ट पार्टीका संयोजक प्रचण्ड पनि बठ्याइँपूर्वक नेतृत्वमै टिकिरहने प्रयत्नमा देखिएका छन् ।

यो पनि पढ्नुहोस

कम्युनिस्ट एकता र फुटको भुलभुलैया

यही प्रयत्नस्वरूप उनले बुधबार काठमाडौंमा कम्युनिष्ट घटकहरूको एकता समारोह राखे । केही घन्टा चलेको उक्त समारोहमा परिवर्तनको रोडम्याप प्रस्तुत भएन । बरू, वृद्धावस्थामा पुगेका केही नेताहरूले चर्का भाषण गरे । सहभागी नेता कार्यकर्ताले उनीहरुका तिनै पुराना गन्थन र आत्मालाप सुने ।

एकता समारोहमा मञ्चमा देखिएका थिए वृद्ध नेताहरू । ४० वर्षदेखि निरन्तर नेतृत्वमा रहेका ७0 वर्षीय प्रचण्ड नवगठित नेपाली कम्युनिष्ट पार्टीको संयोजक बने । ७२ वर्षीय माधवकुमार नेपाल सहसंयोजक भए । ७५ वर्षीय झलनाथ खनाल पनि एकता समारोह सुरु भइसकेपछि लिफ्ट लिन पुगे ।

७७ वर्षीय वामदेव गौतमले त २ हजार केन्द्रीय सदस्य रहेको नवगठित पार्टीले एक करोड नागरिकलाई पार्टी सदस्य बनाउनुपर्ने बताए । एकता प्रक्रियामा आएका अर्का नेता महिन्द्रराय यादव ७१ वर्ष पुगे भने प्रेमबहादुर सिंह ७२ वर्ष ।

उनीहरूले जेनजीको माग पूरा गर्ने मन्तव्य दिइरहेका थिए । पार्टीभित्र लोकतन्त्र पुनर्स्थापनाका लागि रूपान्तरण र पुस्तान्तरणको एजेन्डा छल्न गरिएको एकता समारोहमा न अगाडि बढ्ने रोडम्याप सार्वजनिक गरियो न यसअघिका विभाजनको कारण खोज्ने यत्न नै ।

यति ठूलो विद्रोहपछि भएको एकता समारोहमा त्यसको सन्देशलाई स्वीकार्ने कुनै हुटहटी थिएन । आउँदै गरेको चुनावमा कुन अनुहार र एजेन्डा लिएर जाने ? मञ्चमा समय लिएका कुनै पनि नेताले केही सुनाउन सकेनन् । बरु सुनाए, केही आत्मप्रशंसाको रटान । अरूमाथि दोषारोपण ताकि बिग्रिएको सबै अरूकै कारण हो । केहीले गाए इतिहासको गाथा तर सुनाउन सकेनन् भविष्यको योजना । हुर्किंदै गरेको नवपुस्तालाई कसरी अपिल गर्ने ? यसको जवाफ दिन सकेनन् ।

‘जेनजीले उठाइरहेका माग र मेरा माग एकै हुन्’ जेनजी आन्दोलनपछि प्रचण्डले यो अभिव्यक्ति निकै पटक दिएका छन् । तर ‘इतिहासले सम्झिरहने दिन’ को संज्ञा दिएको एकता समारोहमा न पात्रको चर्चा भयो न मुद्दाको । यही पुरानै खेलमा लागिरहने हो भने जेनजी विद्रोहमा भएको बलिदानीको अर्थ के हो ? यसको जवाफ कार्यक्रमले दिन सकेन ।

राष्ट्रिय समस्याबारे मौन

शीर्ष नेताहरूको राज्य र पार्टीमा सत्तामोहले सिंगो देश नै गत्यावरोधमा बढ्ने जोखिम बढेको छ । आन्दोलनपछि नयाँ तरंग सिर्जना नहुँदा, सुरुङको अन्तिममा उज्यालो देखाउन नसक्दा समाजमा एकप्रकारको उदासीनता र शिथिलता छाउन थालेको छ ।

बुधबारको समारोह हेरिराख्दा र नेतृत्वको भाषण सुनिराख्दा यस्तो लाग्थ्यो कि, जेनजीले खन्दिएको बारीमा उही पुरानै विचार र नेतृत्वको बिरुवा रोप्न खोजिएको छ । जेनजीको रगत र पसिनाले सिञ्चित राजनीतिक मैदानमा बिर्सिसकेको सिद्धान्तको नौटङ्की मञ्चन भइरहेको छ । अगाडि बढ्नुपर्ने समाजको बाटो नयाँ ब्यानरले बन्द गरिएको र शीर्ष नेताहरूले नै रोक्न खोजिरहे जस्तो समाजको गति ।

परम्परागत क्लस्टरको भोटको आडमा राजनीतिक पहिचान खडा गर्ने र त्यो नै कालान्तरमा महत्वपूर्ण हुन्छ भन्ने रणनीतिलाई अझै पनि शीर्ष कम्युनिष्ट नेताहरूले विश्वास गरिरहेको देखियो । बुधबार एकता सभाको मन्तव्यमा उनीहरुले त्यही आशय प्रकट गरे । ‘१० वटा कम्युनिष्ट पार्टीहरूको एकता यसअघि कहिल्यै भएको थिएन । यो ऐतिहासिक हो । अब हामीलाई पहिलो पार्टी हुन कसैले रोक्दै रोक्दैन । प्रतिक्रियावादीहरुलाई डाहा, इर्ष्या भएको होला’ प्रचण्डले भने ।

नयाँ पुस्ताले भोगिरहेको समस्या के हो ? आजका राष्ट्रिय समस्या के हुन् ? ती समस्या समाधानका उपायहरू के हुन् ? ती कामहरू गर्न योग्य पार्टी कसरी बनाउने ? योग्य नेतृत्वको पंक्ति तयार गर्ने विधि के हो ? राष्ट्रिय मुद्दाहरूमा सर्वपक्षीय संवादको आह्वान कसरी गर्ने ?

यी प्रश्नहरूमा एकता समारोहले कुनै बहसको आह्वान गरेन । बरू, संख्या कसरी बढाउने, मत कसरी बढाउने ? जसरी हो शक्ति कसरी आर्जन गर्ने भन्ने ध्याउन दलहरूको अभिव्यक्तिबाट स्पष्ट महसुस हुन्थ्यो ।

संख्याकै जोडजाडमा लाग्दा एजेन्डा अलपत्र

समय निकै अगाडि बढिसकेको छ । तर नेताहरू २०औं शताब्दीको विचारधारात्मक फ्रेम भित्रबाट समस्या समाधान गर्ने बेचैनीमा देखिन्छन् । यस्तोमा, पहिला मत सुरक्षित गरौं भन्ने रणनीतिले काम गरेको देखिन्छ ।

संकटमा नेता फर्कने जनतातिर हो । संख्याको जोडघटाउ कति अस्थायी हुन्छ ? म्याजिक नम्बरको खेलबाट प्रचण्डले सिकेको हुनुपर्ने हो ।

पहिलो संविधानसभामा गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, समानुपातिक समावेशी जस्ता एजेन्डामा माओवादीको एकछत्र प्रभुत्व थियो । यही आधारमा उसले चुनाव जित्यो । माओवादीले छोडेको संघीयताको एजेन्डा मधेशवादी दलहरूले बोके र उनीहरूले मधेशको मत सोहोरे ।

यो पनि पढ्नुहोस

नेपाली कम्युनिस्ट पार्टी : प्रचण्डको अर्को प्रयोग

दोस्रो संविधानसभामा पनि माओवादीले पुरानै एजेन्डामा आफ्नो एकलौटी हकदाबी गर्‍यो । जबकि त्यतिबेलासम्म त्यो एजेन्डा सबैको भइसकेको थियो । उसले नागरिकका अगाडि कुनै नयाँ एजेन्डा प्रस्तुत गर्न सकेन । संविधान बनाउने बेला जनविद्रोहको गलत कार्यदिशा बोकेर जनमतलाई धोका दिएको मतदाताले भुलेका थिएनन् । त्यो चुनावमा मत राम्ररी बाँडियो ।

त्यसपछि माओवादीले मुलुक अगाडि बढाउने कुनै नयाँ एजेन्डा दिन सकेको छैन । यस्तोमा, जोडजाड गर्नुपर्ने केही थान नेताहरू होइन, एजेन्डा हो । किनकि माओवादीले अहिलेसम्म जितेको एजेन्डाले हो, संख्याले होइन । सही एजेन्डा राम्ररी बोक्दा मत बढ्यो र एजेन्डा छोड्दा घट्यो । यो सामान्य गणित कम्युनिष्ट नेताहरूले नबुझेका पक्कै होइनन् ।

झलनाथ खनालदेखि वामदेव गौतम हुँदै माधवकुमार नेपाल, महिन्द्रराय यादवको भाषण जेनजी पुस्ताको चेतना र भावनाबाट निकै टाढा सुनिन्थ्यो । यस्तो लाग्थ्यो कि शीर्ष नेतृत्व आफ्नै नाति-नातिनासँग सार्थक संवादमा छैन ।

आन्तरिक लोकतन्त्र स्टालिनकालीन युगमा फर्किएको आरोप लाग्ने गरेको छ । नेतृत्वले प्रत्यक्ष कार्यकारी प्रमुखको एजेन्डा उठाइरहेको बेला यो एजेन्डा पार्टीभित्रै किन लागू नगर्ने ? सार्वभौम सदस्यको प्रत्यक्ष मतबाट सबै तहको नेतृत्व निर्वाचन गर्ने कि ? यसबारे बहसै भएन ।

नेपाली समाजको विविधता प्रतिनिधित्व हुने पार्टीदेखि राज्यसम्म कसरी बनाउने ? निर्वाचन प्रणाली कस्तो बनाउने ? पार्टीका सीमित नेताहरूले उम्मेदवार छान्ने गैरलोकतान्त्रिक तरिका हटाउन प्रारम्भिक निर्वाचनबाट सबै तहका उम्मेदवार छान्ने उपाय के होला ? पार्टीभित्र अल्पमतको घाँटी थिचेर प्रश्नहरूको बन्ध्याकरण कसरी रोक्ने ?

एउटै व्यक्ति बाँचुञ्जेल नेतृत्वमा रहने हो कि निश्चित कार्यकाल तोक्ने ? एउटा व्यक्तिले कति वर्षसम्म राजनीति गर्ने हो ? जीविकोपार्जनको लागि उसको आयस्रोत के हो ? पार्टीको कोषलाई पारदर्शी कसरी बनाउने ? निर्वाचन प्रणाली कसरी कम खर्चिलो बनाउने ?

भ्रष्टाचारको आरोप लागेपछि पनि नेतृत्वमा बसिरहने, नैतिक जिम्मेवारी नलिने नेतृत्व बहिर्गमन कसरी गराउने ? कार्यकर्तालाई आदेशपालक होइन, विवेकशील कसरी बनाउने ? पार्टीभन्दा व्यक्ति शक्तिशाली हुने अवस्थाको अन्त्य कसरी गर्ने ?

यी प्रश्नहरूको जवाफ नदिई नेपाली समाज प्रगतिको बाटोमा अगाडि बढ्ने सम्भावना न्यून देखिन्छ । तर यिनै मुद्दामा बहस सधैं एकप्रकारले प्रतिबन्धित छ ।

२०३६ साल दोहोरिने खतरा

नेपालमा कुनै पनि क्रान्ति, विद्रोह, जनआन्दोलनले पूर्ण सफलता हासिल गर्न सकेको देखिंदैन । यस्ता संघर्षले आफ्नो मूल उद्देश्य पूरा गर्न नसक्दा पटक–पटक विद्रोह व्यहोर्नु नेपाली समाजको नियति नै बनेको छ ।

जेनजी विद्रोहले पुराना दलका नेता बदल्न र आन्तरिक लोकतन्त्र पुनर्स्थापित गर्न अन्तिम चेतावनी दिएको थियो । उनीहरूले संरक्षित कुशासन, भ्रष्टाचार, विभेद र अतिदलीयकरणको अन्त्य चाहेका थिए । तर, नेपालमा हरेक विद्रोहपछि समाजलाई नयाँ चेतनाले डोहोर्‍याउन नसक्ने र पुरानै चेतनाद्वारा घचेट्ने अवस्था देखिएको छ ।

कुनै कुनै आन्दोलन त पूर्ण रूपमै असफल भएका उदाहरण पनि छन् । तीमध्ये एक हो- २०३६ सालको आन्दोलन । उक्त आन्दोलनपछि भएको बहुदल-निर्दलको चुनावमा निर्दलले जित्यो । भएको के थियो, सबैलाई थाहा छ तर आन्दोलनकारी शक्ति कमजोर हुँदा देशले २०४६ सालको आन्दोलन कुर्नुपर्‍यो ।

जेनजी विद्रोहपछि दलहरूको अवस्था हेर्दा पुनः दलतन्त्र र वृद्धतन्त्र नै फर्कने जोखिम बढेको छ । यसले पनि २०३६ सालकै नियति भोग्नुपर्ने जोखिम बढेर गएको छ । नतिजा, नेपाली समाजले पुनः अर्को विद्रोह व्यहोर्नुपर्ने हुन्छ । प्रश्न उठ्छ- हरेक पटक अवसरहरू सिर्जना गर्न नेपाली समाजले कति मूल्य चुकाउने ? किनकि नेपाली राजनीति फेरि पुरानै ‘सत्ताको सर्कस’ बन्ने जोखिम बढेको छ ।

सत्तालिप्साको उत्कर्ष

जेनजी विद्रोहमा नेताहरूका घर जले । देउवा दम्पतीमाथि हातपात भयो । केही हप्तासम्म नेताहरू सेनाको सुरक्षामा बसेर ज्यान जोगाउनुपर्‍यो । तर जब अवस्था सामान्य बन्यो, उनीहरू पुरानै अवस्थामा फर्कन प्रयास गरे । पुरानै अहंकार बोल्न थाले ।

दर्शनले भन्छ- हरेक सेकेन्ड संसार बदलिन्छ । मार्क्सवादलाई मान्ने नेताहरू अरू सबै परिवर्तनको पक्षमा वकालत गर्छन् तर आफू नेतृत्वमा पुगेपछि नेतृत्व परिवर्तन गर्न चाहँदैनन् ।

उनीहरू दर्शन भुल्छन् र प्रकृतिको नियम पनि । सर्पले निश्चित समयमा काँचुली फेर्नुपर्छ । फेरेन भने यसैमा च्यापिएर मर्छ । सर्पले आफ्नो वृद्धि, चोटबाट निको हुन वा छालामा लागेका परजीवी हटाउन नियमित रूपमा काँचुली फेर्छ। यसलाई भन्दा रहेछन्- ‘एक्डिसिस’ ।

फेर्न सकेन (‘डाइसेक्डिसिस’) भने पुरानो काँचुली आँखा, मुख वा शरीरका अन्य भागमा अड्किएर समस्या उत्पन्न गर्छ। यसले संक्रमण, दृष्टिहीनता, र खाना खान नसक्ने अवस्था सिर्जना गर्छ, जसका कारण सर्प अन्ततः मर्न सक्छ। यो अवस्था सर्पको लागि घातक हुन्छ।

यो पनि पढ्नुहोस

प्रचण्ड-माधव बाध्यताको पुनर्मिलन

राजनीतिक दलमा पनि जब नेता बोझ बन्छन्, पार्टीभन्दा माथि हुन्छन्, ती दलहरू तिनै नेताको बोझले थिचिएर सकिन्छन् ।

दलहरूमा केही हलचल छ तर त्यो दलतन्त्र जोगाउनैका लागि छ । न बदलिनका लागि हो न रूपान्तरणका लागि ।

विगत शताब्दीकै वैचारिक मतको प्रतिरक्षा गर्दै बन्ने गठबन्धन वा एकताले कहीं पनि पुर्‍याउँदैन । अगाडि बढ्ने स्पष्ट रोडम्याम र एजेन्डा विना वृद्ध नेताहरूको एकता एकप्रकारको प्रतिगमन हो जसले अगाडि बढ्ने बाटो रोक्छ ।

कम्युनिष्टहरू नै भन्छन्- लामो समय यथास्थितिमा रहनु अन्ततः प्रतिगमन हो । पछाडि फर्काउने शक्ति जुटे जस्तो हो ।

अध्ययनहरूले देखाएका छन्, दलको मध्य र उत्तरार्धको चरणमा, यदि पुरानो नेतृत्वले आफ्नो सङ्गठनात्मक नियन्त्रण छोड्न तयार भएन र नयाँ पुस्ताको ऊर्जालाई आत्मसात् गरेन भने, पार्टीको बाह्य अपील र आन्तरिक एकता दुवै घट्दै जान्छ। पार्टीलाई मतदाताबाट टाढा लैजान्छ । यस्तो अवस्थामा पार्टीहरूले नयाँ सामाजिक आन्दोलनहरू र नयाँ आर्थिक मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न सक्दैनन्।

 एकता कति अर्थपूर्ण ? 

यस्ता एकता यसअघि पनि भएका थिए पटक–पटक । हरेक पटकको विभाजनको कारण नखोतली नेताहरूको स्वार्थअनुरूप पार्टीहरू फुटे, जुटे । एकता वा विभाजन नै समाधान थियो भने यो स्तरको विद्रोह नेपाली समाजले व्यहोर्नु नै पर्दैनथ्यो ।

बुधबारको कम्युनिष्ट एकता पनि यस्तै व्यक्तिहरूको एकता बन्यो, एजेन्डा केन्द्रमा राखेर बहस भएन । चुनाव जित्न संख्या जम्मा पार्ने र केही नेतालाई परेको तत्कालीन संकट टार्ने अभ्यासको नयाँ संस्करण बन्यो । सत्ता हातमा लिने अल्पकालीन प्राथमिकता लुकेन । तर मुलुकलाई चाहिएको त राष्ट्र निर्माणको दीर्घकालीन प्रतिबद्धता र रोडम्याप भएको पार्टी हो ।

यो एकताले आन्तरिक लोकतन्त्र पुनर्स्थापित गर्दैन बरू नेतातन्त्रलाई थप बलियो बनाउन सक्छ । २/३ सयको संख्यामा रहेको केन्द्रीय समिति बस्न वर्षौं कुर्नुपर्ने अवस्थामा अब २ हजारको संख्यामा केन्द्रीय सदस्य हुनेछन् । त्यहाँ सीमित व्यक्तिहरूले आफ्नो अनुकूलतामा निर्णय लिनेछन् र केन्द्रीय कमिटी ती सीमित व्यक्तिको निर्णयमा लाहाछाप लगाउने भीडमा रूपान्तरण हुनेछ ।

जेनजी विद्रोह रूपान्तरणको कारण बन्न सक्थ्यो । तर रकमी हिसाबकिताबमा बदलिदिए । यसो भनौं, प्रचण्डले ४० वर्षदेखिको नेतृत्वको निरन्तरता लम्ब्याउन अर्को प्रयोग गरे । उनले नेतृत्व संकटको क्रमभंग गरे तर समाजमा विद्यमान समस्याहरूको क्रमभंग गर्ने संकेत पनि देखाउन सकेनन् ।