इन्टरनेटको लोकतन्त्रीकरण र डिजिटल सार्वभौमसत्ता

इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जाल खुला संवाद, विविध विचार र अभिव्यक्तिका लागि सरल माध्यम हुन् । डिजिटल युगमा आधारभूत अधिकार र मानवअधिकारको रूपमा लोकतान्त्रिक मुलुकहरूले आत्मसात् गरेको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको सुन्दर नमूना पनि हो– सामाजिक सञ्जाल ।

सामाजिक सञ्जालका माध्यमहरू खुला समाजलाई आकार दिन, संवादलाई बढावा दिन, नागरिक संलग्नता प्रवर्धन गर्न र परम्परागत शक्ति संरचनाहरूलाई चुनौती दिने शक्तिशाली माध्यमका रूपमा समेत देखा परेका छन् । तर सामाजिक सञ्जालका बारेमा कस्तो दृष्टिकोण लिने भन्ने सवालमा नेपालका राजनीतिक दल र नीतिनिर्माताहरूको स्पष्ट दृष्टिकोण छैन ।

पछिल्लो समय सरकारले सामाजिक सञ्जाल टिकटकमाथि प्रतिबन्ध लगायो । यस प्रकरणमा पनि नेपाली समाज विभाजित छ । टिकटकले छाडापन र अराजकता बढेकोले प्रतिबन्ध जरूरी भएको कतिपयको मत छ भने नागरिकको विचार तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता कुण्ठित हुने कतिपयको ठम्याइ छ । यसअघि पनि विद्युतीय माध्यम र सामाजिक सञ्जाललाई नियमन र नियन्त्रणका लागि कानुन बनाउने प्रयास नभएको भने होइन ।

सामाजिक खुलापन र लोकतन्त्रीकरणमा जनताको आवाज विस्तार गर्ने, व्यक्तिहरूलाई जोड्ने र सूचनाको स्वतन्त्र प्रवाहलाई सहज बनाउने क्षमता सामाजिक सञ्जालमा स्पष्ट देखिन्छ । सामाजिक सञ्जालले आम मानिसलाई विचार व्यक्त गर्न, अनुभवहरू आदानप्रदान गर्न र विश्वव्यापी स्तरमा आफूलाई सहभागी गराउन अवसर प्रदान गर्दछ । यसले मूलतः मूलधारमा आउन नसकेका समुदाय र नागरिकहरूलाई विभिन्न सामाजिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक मुद्दाहरूमा छलफलको सुविधा दिएको र उनीहरूको आवाज मुखरित गरेको छ ।

सामाजिक सञ्जालले सूचनाको पहुँचलाई लोकतान्त्रिक बनाउँछ, ज्ञानको अवरोधहरू तोड्छ । प्रयोगकर्ता–उत्पन्न सामग्री र नागरिक पत्रकारिता मार्फत, यी प्लेटफर्महरूले सूचनाको प्रसारलाई सहज बनाउँछन्, प्रायः परम्परागत द्वारपालहरूलाई बाइपास गर्दै, यसले सूचनाको असमानता पनि घटाउँछ ।

अधिनायकवाद वा पारदर्शिताको अभाव हुने समाजमा, सामाजिक सञ्जालले शासकलाई चुनौती दिन, जवाफदेहीको माग गर्न र अन्यायलाई उजागर गर्ने औजारको रूपमा काम गर्दछ । यस्ता प्लेटफर्महरूले लोकतन्त्र, मानवअधिकार र सामाजिक न्यायका लागि आन्दोलनलाई उत्प्रेरित गर्न, पारदर्शिता प्रवर्धन गर्न र अधिनायकवादी शासनलाई चुनौती दिन विश्वव्यापी रूपमै महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् ।

सामाजिक सञ्जालले भौगोलिक, सांस्कृतिक र सामाजिक विभाजनलाई पार गर्दछ । फरक–फरक पृष्ठभूमिका मानिसहरूलाई जोड्दछ । यसले अन्तरसांस्कृतिक संवाद, समानुभूति र समझदारीलाई प्रवर्द्धन गर्दछ । व्यक्तिहरूलाई अन्तरक्रिया, अनुभवहरू आदानप्रदान र सीमापार सहकार्य गर्न सक्षम बनाउँछ । यसले विश्वव्यापी नागरिकको भावनालाई बढावा दिन्छ । थप खुला र अन्तरसम्बन्धित दुनियाँका लागि योगदान पुर्याउँछ ।

टिकटक जस्ता सर्ट–फार्म भिडियो प्लेटफर्महरूले डिजिटल सामग्री निर्माणमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएका छन्, जसले प्रयोगकर्ताहरूलाई सृजनात्मक सामग्री निर्माणको अवसर प्रदान गर्दछ । प्रयोगकर्तालाई छोटो, आकर्षक भिडियोहरू मार्फत आफ्नो रचनात्मकता प्रकट गर्न सशक्त बनाउँछन् । नृत्यदेखि लिप–सिंकिङ, हास्य तथा अन्य कलात्मक प्रदर्शनहरू समेतबाट प्रयोगकर्ताहरूले आफूलाई विविध र कल्पनाशील तरिकाहरूमा व्यक्त गर्न सक्छन् ।

यसले दिएका सुविधाले प्रयोगकर्ताहरूलाई उनीहरूको रचनात्मकता अन्वेषण गर्न सक्षम बनाउँछ, जीवन्त र गतिशील डिजिटल सामग्री परिदृश्यलाई बढावा दिन्छ । छोटो भिडियोहरू सजिलै ग्रहण गर्न सकिन्छ । छोटा सामग्रीले छिटो, मनोरञ्जन र जानकारीमूलक सामग्री खोज्ने प्रयोगकर्तालाई सहज बनाउँछ ।

यी प्लेटफर्मले साझा चासो, प्रवृत्ति र चुनौतीको वरिपरि रहेका समुदायलाई संगठित गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ । समुदायको भावनालाई बढावा दिन्छन् । व्यापक सहभागिता जगाउँछन् । विविध पृष्ठभूमि र संस्कृतिका व्यक्तिहरूलाई एकसाथ ल्याएर समावेशिता र एकतालाई बलियो बनाउँछ । सामग्री सिर्जनाकर्ताहरूका लागि दर्शक निर्माण गर्न र प्रतिभा प्रदर्शन गर्न अवसर प्रदान गर्दछ ।

यसमा सफल सामग्री निर्माणले ब्रान्ड साझेदारी, प्रायोजन र अन्य आर्थिक अवसरहरू सिर्जना गर्दछ । व्यवसायीहरूले यो प्लेटफर्मबाट ब्रान्ड प्रवर्धनका लागि लाभ उठाएका छन्, रचनात्मक र आकर्षक भिडियो सामग्री मार्फत आफ्ना दर्शकहरूसँग नजिक भएका छन् । छोटो समयमा लोकप्रियता कमाएका छन् ।

प्रयोगकर्ताहरूले शैक्षिक सामग्रीदेखि हास्य, फेसन, यात्रा र अन्य विधाका जानकारी लिन पाएका छन् । यसलाई कैयौंले मनोरञ्जनको स्रोतको रूपमा लिएका छन् । अभिनय, अभिव्यक्ति र मनोरञ्जनको माध्यमका रूपमा रहेका यी प्लेटफर्म माथि नियन्त्रणको प्रयास गर्नु भनेको डिजिटल मिडिया खपत र अन्तरक्रियाको नयाँ युगलाई बुझ्न नसक्नु हो ।

यी माध्यमले प्रयोगकर्ताहरूलाई छोटो भिडियो सामग्री मार्फत विभिन्न दृष्टिकोण, विचार र भावना प्रकट गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ । यो सुविधाले व्यक्तिहरूलाई सशक्त बनाउँछ, उनीहरूलाई स्वतन्त्र रूपमा आफूलाई अभिव्यक्त गर्न, रचनात्मकतालाई बढावा दिन र विभिन्न विषयमा संवादलाई सहज बनाउँछ ।

यही कारण अहिलेको समय डिजिटल मिडिया खपत र अन्तरक्रियाको नयाँ युग बनेको छ । जसले सृजनशीलता र अभिव्यक्तिलाई बढावा दिनेदेखि, समुदाय निर्माण, करिअरका अवसर र मनोरञ्जनसम्म असंख्य फाइदा दिएको छ । यी प्लेटफर्महरूले डिजिटल सामग्री निर्माणलाई पुनः परिभाषित गरेको छ ।

यसको प्रमुख चुनौती भनेको गलत जानकारी फैलाउने र हेरफेर गरिएका सामग्रीको विस्तार हो । सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट सरकारविरोधी र व्यवस्था विरोधीले समेत सक्रियता बढाउनु लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा नौलो घटना होइन ।

भ्रामक वा मनगढन्ते भिडियो सामग्रीको विस्तारको खतरा अर्को चुनौती हो तर यसलाई रोक्ने नाममा माध्यममाथि नै प्रतिबन्ध गर्नु उपयुक्त हुँदैन । यो इन्टरनेटको लोकतन्त्रीकरण विरुद्धको कदम हो ।

कतिपय मुलुकले आफ्ना नागरिकको डेटालाई सुरक्षित राख्न विदेशी एपलाई प्रतिबन्ध लगाएका छन् । वैकल्पिक प्लेटफर्महरूको आवश्यकता महसुस गरेका छन् । स्वदेशी प्राविधिक विकासमा जोड दिएका छन् । डिजिटल सार्वभौमसत्ताको विकासमा लगानी गरेका छन् र प्राविधिक क्षेत्रमा आत्मनिर्भर हुने प्रयास गरेका छन् ।

इन्टरनेटको सीमाविहीन प्रवृत्तिले सूचना प्रवाह नियन्त्रण गर्नु प्रायः चुनौतीपूर्ण छ । घृणायुक्त अभिव्यक्ति, गलत सूचना, गोपनीयता उल्लंघन र साइबर खतराहरू जस्ता मुद्दालाई सम्बोधन गर्न अमूक एपमाथिको प्रतिबन्धले कुनै अर्थ राख्दैन । विश्वव्यापी कनेक्टिभिटीले प्रतिबन्ध लागू गर्न पनि कठिनाइ छ ।

सीमित प्राविधिक पूर्वाधारकै कारण पनि सरकारले जनताका सबै अनलाइन गतिविधिको निगरानी गर्न सक्दैन । अर्कोतर्फ विश्वव्यापी कनेक्टिभिटीले राष्ट्रिय क्षेत्राधिकार भित्र नियम लागू गर्न कठिनाइ सिर्जना हुन्छ । इन्टरनेटको सीमापार प्रवृत्तिले नियामक प्रयासलाई थप जटिल बनाउँछ । सूचनाले राष्ट्रिय सिमाना सहज रूपमा पार गर्दछ ।

डीपफेक्स, आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सर द्रुत रूपमा परिवर्तन भइरहेको सामाजिक सञ्जाल प्रवृत्ति र प्रविधिको द्रुत विकासले प्रायः नियामक ढाँचालाई पछाडि पारेको छ । यसको एउटा उदाहरण भर्चुअल प्राइभेट नेटवर्क (भीपीएन) को प्रयोग हो ।

सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताले पनि व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई समाजको सामूहिक कल्याणसँग सन्तुलनमा राख्न सक्नुपर्छ । सरकारले जिम्मेवार अनलाइन व्यवहार सुनिश्चित गर्न आम नागरिकलाई सुसूचित गर्नुपर्छ । डेटा संरक्षण, बौद्धिक सम्पत्ति र साइबर अपराध सम्बन्धी कानूनहरू सावधानीपूर्वक बनाइनुपर्छ । जसले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता र सामाजिक मूल्यको संरक्षण बीचमा सन्तुलन कायम गरोस् ।

नागरिकहरूले स्वतन्त्र रूपमा आफ्ना विचारहरू अभिव्यक्त गर्न, सूचना आदानप्रदान गर्न र सार्वजनिक कुराकानीमा संलग्न हुनसक्ने वातावरण लोकतन्त्रले सिर्जना गर्दछ । लोकतान्त्रिक समाजका मौलिक सिद्धान्तलाई उल्लंघन नगरी अनलाइन जोखिम सम्बोधन गर्न नीतिनियम आवश्यकता अनुसार बनाउनैपर्छ ।

तर इन्टरनेट नियम र सामग्री नियन्त्रणका नीतिहरू बनाउँदा  स्वतन्त्र अभिव्यक्ति, गोपनीयता र सुरक्षा भन्दा अरू नियत राखिनुहुँदैन । यस बाहेक, लोकतान्त्रिक समाजमा नियामक नीति बनाउँदा सार्वजनिक बहस र सहभागितालाई प्राथमिकता दिइन्छ, न कि कानुन निर्माता सांसदहरूले पनि पत्रकार सम्मेलनबाट थाहा पाउन् ।

अहिले हामीले जोड दिनुपर्ने विषय भनेको–डिजिटल सार्वभौमसत्ता हो । बाह्य प्रभाव वा नियन्त्रणबाट मुक्त आफ्नै कानुन, मूल्य र चासो अनुरूप आफ्नो डिजिटल स्थानलाई शासन र नियमन गर्ने राष्ट्रको क्षमता विकास गर्नुपर्छ । जसले राष्ट्रको स्वायत्तता कायम राख्न र आफ्नो सीमाभित्र डिजिटल सूचनाको प्रवाहलाई नियन्त्रण गर्ने क्षमता विकास गरोस् ।

अहिले हामी डिजिटल पूर्वाधारको लागि विदेशी कम्पनी र प्लेटफर्महरूमा निर्भर छौं, जसले डेटा र डिजिटल सम्पत्तिहरूमा उनीहरूको नियन्त्रण हुने जोखिम छ । इन्टरनेट सेवा र प्लेटफर्महरू प्रदान गर्ने बहुराष्ट्रिय निगमहरूको प्रभुत्वले प्रायः हाम्रो जस्तो देशहरूको डिजिटल सार्वभौमसत्ता कमजोर भएको छ ।

बाह्य प्रविधि र पूर्वाधारमा निर्भर हाम्रो जस्तो देशका लागि तत्काल सम्भव नभए पनि डिजिटल सार्वभौमसत्ता कायम गर्ने लक्ष्य त हामीले राख्नैपर्छ । हामीले आफ्नो डिजिटल सार्वभौमसत्ता विदेशी क्षेत्राधिकार र नीतिहरूको अधीनमा छोड्नुहुँदैन ।

(वाग्ले चीनको सञ्चार विश्वविद्यालय ‘कम्युनिकेशन युनिभर्सिटी अफ चाइना’मा पीएचडी गर्दैछन् ।)