तपाईं कार्यकर्ता, जनता कि नागरिक ?

केही दिन अगाडि विदेशीमूलकी एकजना शिक्षकसँग साक्षात्कार गर्ने अवसर पाएँ। हामी दुवैजना शिक्षक भएर होला, हाम्रो कुराकानीको विषयवस्तु पनि बढी शिक्षण पेशासँगै सम्बन्धित थियो। कुराकानीकै क्रममा मैले उनीसँग त्यहाँका शिक्षकहरू राजनीतिक दलसँग कत्तिको आबद्ध हुन्छन् भनेर सोधें।

उनले अचम्म मान्दै भनिन्, ‘शिक्षक ? दलसँग आवद्ध ? दलीय शिक्षक ? नाइँ नाइँ, त्यसो त कल्पना समेत गर्न सकिंदैन।’

मेरो सवालमा उनी अत्यन्त जिज्ञासु हुँदै हाम्रो यथार्थ बारे बुझ्न खोजिन्। जवाफमा मैले भनें, ‘हामीकहाँ त राजनीतिक दल विशेषकै शिक्षक संघ/संगठनहरू छन् र प्रायः सबै शिक्षकहरू पनि त्यसरी नै खुल्लमखुला आबद्ध हुने व्यवस्था छ।’

त्यसपछि त उनी थप चकित मात्र होइन, हाम्रो शिक्षा प्रणालीप्रति चिन्तित भइन्। २१औं शताब्दीमा पनि यो के सुन्नु परेको भन्दै खिन्नता व्यक्त गरिन्।

तर, दलीय दलदलको संस्कारमा चुर्लुम्म डुबेका हाम्रा लागि भने उनको त्यो चिन्ता त्यति महत्त्वको रहेन। मैले पनि यहाँ यस्तै छ भन्दै प्रसङ्गलाई बिट मार्ने प्रयास गरें।

प्रसङ्ग हामीकहाँ शिक्षकको मात्र हैन प्राध्यापक, राष्ट्रसेवक कर्मचारी, कानुनविद्, पत्रकार लगायत क्षेत्रमा पनि यो वा त्यो रूपमा दलीयकरण छ। हरेकमा दलविशेषका संघ/संगठनहरू छन्। तत्–ततमा आबद्ध हुन वा गराउनका लागि तँछाडमछाड देखिन्छ।

ती संघ/संगठनहरूले माउ पार्टीका भ्रातृ तथा भगिनी अंगहरू झैं दलीय व्यवहार, विचार आदिको भरणपोषण गर्ने गर्दछन्। आखिर हामीकहाँ मुख्यगरी बौद्धिक कहलिने तिनै प्राध्यापक, शिक्षक, कर्मचारी, पत्रकार, कानुनविद् आदिका साथै चिन्तक, विश्लेषक, विषयविज्ञ आदि त हुन्। थप त्यसमा भूतपूर्व भइसकेका तिनकै अगुवाहरू पनि।

समग्रमा भन्दा हाम्रो बौद्धिक समुदाय प्रत्यक्ष रूपमा दलीय राजनीतिको दलदलमा लीन छ। यो लेख मार्फत मैले बौद्धिकताको अन्तर्य, विश्वदुनियाँको अभ्यास र हाम्रो यथार्थताका बारेमा चित्रण गर्ने प्रयास गरेको छु।

अंग्रेजी शब्दकोशका अनुसार बौद्धिक समुदाय त्यो हो जसले अध्ययन, अनुसन्धान, लेखन तथा अनुभवका आधारमा नयाँ ज्ञानको सिर्जना; समालोचनात्मक चेतसहित त्यसको प्रसारण र सामाजिक मूल्यमान्यताको अगुवाइ गर्ने गर्दछ। बौद्धिक समुदायको यही यथार्थतालाई आधार मानेर हेर्ने हो भने त्यसमा आबद्ध व्यक्तिहरू कुनै पनि राज्यका अगुवा नागरिक हुन्।

मानवीय चेतनाका मुख्य स्रोत हुन्। संस्कारयुक्त बोलीचाली, व्यवहार, जीवनशैली आदि सहितको सामाजिक मूल्य–मान्यताका परिचायक हुन्। ज्ञान–विज्ञानको खोज तथा अनुसन्धान गरी उत्पादन, प्रसारण र संरक्षण गर्ने संवाहक हुन्। कुनै पनि देशको राजनीति र राज्यव्यवस्थालाई दिशानिर्देशसहित गन्तव्यउन्मुख गराउने मूल साधक हुन् आदित्यादि…।

बौद्धिकताको यही र यस्तै मर्मलाई बुझेर होला विकसित मुलुकहरू बौद्धिक र बौद्धिकताको संरक्षणमा छन्। राज्यनिहित सीमाभित्रकैले नपुगेर विश्वभरिबाट आकर्षक नोकरी, बसाइसराइको सहजता, आदिका मार्फत भित्र्याउने ध्याउन्नमा छन्। राज्यले बौद्धिक समुदायलाई दलविशेषमा विभक्त गराउने भन्दा उनीहरूको स्वतन्त्र विकास, समृद्धि र प्रस्फुटनमा उत्प्रेरित गराउने नीति लिएको हुन्छ। उनीहरूको कार्यदक्षता, पेशागत उन्नति तथा बौद्धिक विकासका लागि राज्यले नै विभिन्न खालका वृत्ति मार्फत देश र विदेशमा अध्ययन तथा अनुसन्धानका लागि पठाउने गर्दछन्।

संस्कृतमा एउटा भनाइ नै छ, ‘स्वदेशे पूज्यते राजा, विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।’ त्यसैले होला, बौद्धिकताका मार्फत राज्यलाई अतुलनीय योगदान पुर्‍याएबापत बौद्धिकहरूलाई निष्पक्ष तवरले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा विभूषित समेत गरिन्छ।

अठारौं शताब्दीताका संयुक्त अधिराज्यमा जन्मेका आदम स्मिथ ‘द वेल्थ अफ नेसन’ मार्फत विश्व चर्चामा रहे र छन् पनि। पूँजीवादी अर्थतन्त्रको आधारशिला तय गरेका स्मिथ न आफू राजनीतिमा संलग्न भए न त त्यहाँका कुनै राजनीतिक दलहरूले उनलाई आफ्नो समर्थकको बिल्ला भिराए। त्यसरी नै बीसौं शताब्दीमा बीसको दशकको अन्ततिर अमेरिकामा जन्मेका नोमचोम्स्की, जसलाई आधुनिक भाषा विज्ञानका पिता, राजनीतिक समालोचक तथा चिन्तकका रूपमा परिचित छन्, उनले समेत आजीवन न कुनै राजनीतिक दलसँगको आवद्धताका बारेमा सोचे न त कुनै राजनीतिक दलले नै। तथापि, यी दुवै व्यक्तिहरूलाई त्यहाँका राज्यहरूदेखि राजनीतिक दलहरूले लाखापाखा गरेनन्, बरु उच्चसम्मानका साथ तिनको विचार मार्फत आर्थिक, भाषिक तथा राजनीतिक नीतिहरू तय गर्दै आएका छन्।

यी त केवल प्रतिनिधि उदाहरण मात्र हुन्। विकसित देशहरूमा बौद्धिक समुदायले आफूलाई दलीय कार्यकर्ता तथा जनता भन्दा राज्यका सम्मानित नागरिकका रूपमा परिचित गराउँछन्। राज्य तथा राजनीतिक दलहरूले पनि उनीहरूलाई दलविशेषका संघ/संगठनहरूमा विभक्त नगराई स्वतन्त्र नागरिकका रूपमा चित्रण गर्दछन्। यहाँ प्रस्तुत गरिएका तीनवटा नामहरुः कार्यकर्ता, जनता र नागरिक नितान्त फरक–फरक व्यक्तिहरूलाई इङ्गित गर्न खोजिएको छ। कार्यकर्ता कुनै पनि दलविशेषमा अन्धभक्त रूपमा आबद्ध हुन्छन्। लोकतान्त्रिक नजर वा संस्कारमा हुर्केका हरेक व्यक्तिलाई जनता मान्न सकिन्छ। तर, संस्कारयुक्त उच्चस्तरको चेतना सहित स्वतन्त्र रूपमा राज्यलाई योगदान पुर्‍याउने र राज्य तथा राजनीतिक दलहरू कर्तव्यविमुख भएका बेला सचेतनापूर्वक मार्गनिर्देशन गर्ने व्यक्तिहरू नै नागरिक हुनसक्दछन्। यहाँ नागरिकका रूपमा तिनै बौद्धिक समुदायलाई स्मरण गर्न सकिन्छ।

बौद्धिकताको सांसारिक नजरबाट हेर्दा हाम्रो बौद्धिक समुदाय दलीयकरणको दलदल सहित अदल–बदलमा लिप्त भएको आभास हुन्छ। राणा र राजाकालीन समयमा हाम्रो बौद्धिक समुदाय यो वा त्यो रूपमा उनीहरूकै गुणगानमा लाग्यो। स्वतन्त्र विचार सहित सामाजिक सुधारका पक्षमा वकालत गर्ने कतिपय बौद्धिकहरूले तत्कालीन राज्यपक्षबाट दण्डित हुनुपरेको इतिहास छ।

२०४६/४७ सालको जनआन्दोलनसँगै राज्यपक्षबाट बौद्धिक समुदायलाई हेर्ने नजरमा आमूल परिवर्तन हुने सोच गरिएको थियो। तर, हाम्रो विडम्बना; राज्यपक्ष तथा राजनीतिक दलहरूबाट त्यसभित्र जबरजस्त रूपमा दलीय राजनीति प्रवेश गराउने काम भयो। परिणामस्वरूप, हाम्रा प्राध्यापक, शिक्षक, कर्मचारी, कानुनविद्, पत्रकार, चिन्तक, विश्लेषक आदि सबै राजनीतिक दलविशेषमा विभक्त भए। नयाँ–नयाँ ज्ञान–विज्ञानको खोज–अनुसन्धान, उत्पादन, संरक्षण र प्रसारण तथा राज्य व्यवस्थालाई दिशानिर्देश गर्नमा लाग्नुपर्ने बौद्धिक समुदाय दलविशेषका विचारहरूमा लगाउने काम भइरहेको छ।

त्यति मात्र हैन उनीहरूको स्वतन्त्र विचार र स्वतन्त्र नागरिक अधिकारलाई समेत बन्धक राख्ने काम भएको छ। प्रकारान्तरले नेपालको बौद्धिक समुदायलाई दलीय राजनीतिको चौघेराबाट बाहिर निस्कन नदिनु लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यताको बर्खिलाप हो।

दलीय राजनीति राजकाजको साधन हो, त्यो यथार्थ हो; तर सबैथोक हैन त्यो पनि यथार्थ हो। लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा राजनीति मार्फत सफलता प्राप्त (साध्य) गर्न त्यहाँ विद्यमान रहेको बौद्धिक जनशक्तिको उचित कदर सहित सदुपयोग नहुँदाको परिणाम हामीकहाँ जगजाहेरै छ।

सर्वत्र दलीयकरणका कारण हिजोआज न्यायालयहरूमा न्यायिक गुणस्तर, शिक्षालयहरूमा शैक्षिक गुणस्तर, सरकारी तथा गैरसरकारी कार्यालयहरूमा जनउत्तरदायी सेवाको गुणस्तर, पत्रकारितामा सूचना सम्प्रेषणको गुणस्तर आदि सबै ओरालिंदो क्रममा छन्।

परिणामस्वरूप, नेपाल प्रतिभा पलायन (ब्रेनड्रेन) र अर्थतन्त्र पलायनको अखडा बन्दै गएको छ। तथापि, राजकीय राजकाजमा लीन भएका स्थापित दल र तिनका नेताहरूलाई यसबारेमा कत्ति पनि चिन्ता र चासो लागेको देखिंदैन। आखिर लागोस् पो किन? मुठ्ठीभर कार्यकर्ताहरू जयजयकार गर्ने छँदैछन्। पुस्तौंपुस्तासम्मलाई पुग्ने सम्पत्ति जोडेकै छन्।

तर, अब जो–जसले सुरु गरे पनि नेपालमा बौद्धिकताको परिभाषा भने फेरिनै पर्दछ। त्यसका लागि प्रथमतः दलीय राजनीतिको दलदलबाट बौद्धिक समुदायलाई राज्यले अलग राख्ने प्रयास गर्नुपर्दछ। पेशागत रूपमा संचालनमा रहेका प्राध्यापक, शिक्षक, कर्मचारी, पत्रकार, कानुन व्यवसायी, विद्यार्थी, आदिका संघ-संगठनहरूको यथाशीघ्र बन्ध्याकरण गरिनुपर्दछ ताकि तिनीहरू पूर्णतया आ-आफ्नो पेशागत विकासमा लागिपरुन् र राज्यलाई आवश्यक पर्दा नयाँ विचार, सोच, ज्ञान, आदि निरपेक्ष रूपमा प्रदान गर्न सकून्।

त्यति मात्र हैन, राज्यका निकायहरूमा पदाधिकारी नियुक्त गर्दा समेत राजनीतिक विचारका आधारमा भन्दा उनीहरूको योग्यता, कार्यदक्षता, क्षमता र भावी सोचपत्र तथा कार्यदिशाका आधारमा नियुक्त गरिनुपर्दछ। यसो गर्न सके मात्र बौद्धिकताको उचित कदर सहित निष्प्रभावित हुँदै गएका राज्यका अंगहरूले पुनर्जीवन प्राप्त गर्दै नेपालमा सुशासनको प्रत्याभूति भएको मानिनेछ।

अन्त्यमा, बौद्धिक समुदाय राज्यको साझा सम्पत्ति हो। यसलाई दलविशेषको सीमाभित्र राखेर नजरबन्द गरिनुहुँदैन। त्यसो गर्दा राज्यको दायरा स्वयंमा संकुचित हुनगई नवीनतम ज्ञान–विज्ञानको खोज–अनुसन्धान, ज्ञानको उत्पादन तथा प्रसारणमा समेत प्रतिकूल असर पर्ने हुन्छ। सम्भव भएसम्म यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा झैं राजनीतिक दलहरू भन्दा पृथक् तर सापेक्षित नजरबाट व्यवहार गरिनुपर्दछ। आशा छ, नेपालको बौद्धिक समुदायले समेत दलीय राजनीतिको दलदलबाट आफू टाढा रहने प्रयत्न गर्नेछ।

लेखक जयपृथ्वी बहुमुखी क्याम्पस, बझाङका उप-प्राध्यापक हुन्।