पोखराको भौगोलिक अवस्था र सम्भावित जोखिमबारे गुरुङको भनाइ यस्तो छ –

माछापुच्छ्रेको शीर अन्नपूर्णदेखि पोखरा रातो पहिरोसम्म ४० किलोमिटर क्षेत्रको प्राकृतिक जोखिम र विपत्तिलाई केन्द्रमा राखेर हामीले अध्ययन गरेका हौं । यहाँको प्राकृतिक जोखिम र निम्तिन सक्ने विपत्तिमा जानुभन्दा पहिले पोखरा उत्पति नै कसरी भयो भन्ने हेर्नुपर्दछ ।

१२ हजार र ८ सय वर्ष अगाडि आएका दुई भीषण बाढीबाट पोखरा उपत्यकाको निर्माण भएको वैज्ञानिक हिसाबले नै पुष्टि भएको छ । करिब १२ हजार वर्ष पहिलेको बाढीले थुपारेको भूूभागलाई हामी घाचोक फर्मेशन भनेर चिन्दछौं भने ८ सय वर्ष पहिलेको बाढीले थुपारेको भूभागलाई हामी पोखरा फर्मेशन भनेर चिन्दछौं । हेर्दा उस्तै देखिए पनि घाचोक फर्मेसन पोखरा फर्मेशनभन्दा बलियो र कडा छ । पोखरा फर्मेशन कम खँदिलो, खुकुलो र कमजोर छ ।

सेती, जहाँ पोखरा फर्मेशन भएर बग्दछ, त्यहाँ सेती फराकिलो भएर बगिरहेको छ । जहाँ घाचोक फर्मेसन भएर जान्छ त्यहाँ सेती गहिरो र साँघुरो खोच बनाएर बगिरहेको छ । सेती नदी जहाँबाट बग्छ, पोखरामा बोटलको घाँटीजस्तो देखिने बोटल नेकहरु छन् । सेतीका ३ वटा बोटलनेक बढी जोखिममा रहेको अध्ययनले देखाएको छ । ती हुन्, केआइसिङ पुल, नारायण थान र तेस्रो रामघाट ।

यी तीन घाँटीमा कुनै पनि बेला सेती थुनिन सक्ने अवस्था छ । अहिले पनि सामान्य बर्खामै रामघाट सेती थुनिएर ताल बन्छ । केआइसिङ पुलबाट तल झण्डै डेढ किलोमिटर सेती किनार यसरी धाँजा फाटेर बसेको छ, कुनै पनि बेला खस्न सक्छ । त्यतिकै त बोटल नेक छ, त्यहीं सेती थुनियो भने पानी माथि आउँछ र बजारतिर पस्न सक्छ ।

अर्को नारायणथानमा पनि त्यस्तै छ र अर्को रामघाट क्षेत्र उच्च जोखिममा छ । रामघाटबाट साढे २ किलोमिटर क्षेत्रमा सेतीको गहिरो खोच छ, त्यहाँ पनि सेती थुनिने खतरा हुन्छ । त्यो थुनियो भने मणिपाल तलसम्मको भाग ताल बन्छ । त्यो फुटेर गयो भने के हुन्छ ?

सबैभन्दा खतरनाक भनेको रामघाट नै हो । रामघाटबाट तल रातो पैह्रोसम्म हेर्दा सबैभन्दा बढी जमिन चर्केको छ । पोखरा रंगशाला, पुरानो बसपार्कको अगाडि, घारीपाटन र रातोपैह्रोसम्म यति धेरै धाँजा फाटेको छ कि ठूला-ठूला ढिस्काहरु खसेर पनि बीचमै अडि्कराखेको छ । कतिपय खसिसकेको छ तर तल पुगेको छैन र अडि्कराखेको छ । त्यी ढिस्काहरु खसेर अचानक थुनियो भने रामघाटको पानी माथि आएर बग्छ । त्यो भनेको बस्तीतिर आउँछ । यसको अकल्पनीय जोखिम पोखरामा छ ।

किनार र नदी माथि नै ठूला ढिस्काहरु हृयांगिङ भएर बसेका छन् । त्यो खस्यो भने सेती थुनिन्छ, थुनिन्छ । हामीले ढुंगे साँघु भन्छौं, त्यो त्यस्तै थुम्को खसेर बनेको हो । नेचुरल पुल पनि बनेको छ, त्यहाँ । त्यो त्यसरी नै बनेको हो र जुनसुकै बेला पनि खस्न सक्छ । तर, सेती थुनिएर भित्रैबाट बैदामतिर पस्ने, पूर्वतिर पस्ने भन्ने हुँदैन, सतह बढेर बस्तीलाई नै असर गर्ने हो ।

भौगोलिक हिसाबले हेर्ने हो भने पोखराको सबैभन्दा कमजोर क्षेत्र नै छोरेपाटन क्षेत्र हो, जहाँ पाताले छाँगो, गुप्तेश्वर गुफा छन् । किनभने छोरेपाटन क्षेत्रमा जस्तो भ्वाङ, अन्त छैन । त्यो ठाउँमा बस्ती बसाउँदा वा संरचना निर्माण गर्दा एकदमै विचार पुर्‍याउनु पर्ने क्षेत्र हो । भूकम्प आउँदा अधिकतम १४ मिटर तलसम्म असर पुगेको भेटिएको छ । त्योभन्दा तल भ्वाङ छ, १४ मिटर जमिनले छोरेपाटन थामिराखेको छ ।

गुप्तेश्वर गुफातिर त झन् माथि घर बनेको छ, गाडी गुडेको छ । जम्मा १२ मिटर तल गुप्तेश्वर गुफा छ । १२ मिटर भनेको कति नै हो र ? नजिकै इपिसेन्टर बनेर आयो भने पनि त्यो भासिन्छ । त्यति धेरै भ्वाङ भएको क्षेत्र अर्को बाटुलेचौर हो र अर्को नदीपुर क्षेत्र पनि हो । केही न्युरोडतिर पनि छ । तर, छोरेपाटन र बाटुलेचौर क्षेत्रमा जस्तो अन्त छैन ।
पोखराको बारेमा धेरैले धेरै किसिमले अध्ययन गरेका छन् । मैले चाहिं पोखराको प्राकृतिक जोखिम र निम्तिन सक्ने विपत्तिलाई केन्द्रमा राखेर विभिन्न पक्षको अध्ययन गरेको हुँ ।

२०६९ सालमा सुख्खा बाढी आएर पोखरामा ७२ जनाले ज्यान गुमाउने अवस्था किन आयो ? त्यस्तै खालको बाढी अहिलेको जस्तो बर्खामा आयो भने पोखराको कुन ठाउँमा असर पार्छ ? असार, साउनमा त्यो बाढी आयो भने त बलिरहेको आगोमा मट्टतिेल खन्याएजस्तै हुन्छ ।

डिजास्टरमाथि डिजास्टर हुन्छ । त्यस्तै बाढी अब आउँछ कि आउँदैन भनेर मैले अध्ययन गरेको छु । यस्तै अध्ययन अरुले गरेको पाएको छैन । अरुले बाढी आउन सक्छ भनेर अध्ययन गरेका छन् । हामीले चाहिं ठूलो बाढी आयो भने कहाँ-कहाँ असर गर्न सक्छ ? भनेर अध्ययन गर्यौं ।

हामीले अध्ययन गरेको ४० किलोमिटर क्षेत्रमा पोखराका लाल्टिन बजार, शान्ति टोल, गोस्दी, कसेरी क्षेत्र, मसिना बगर, मर्दी दोभान, साँदर र २०६९ को बाढीले सखाप पारेको खारापानी क्षेत्र फेरि पनि जुनसुकै बेला बग्न सक्छ । विपत्ति आफैं आउँदैन, मानिसले निम्त्याइरहेको छ भन्ने हाम्रो निश्कर्ष हो । नदी, खोला हिँडेको बाटोमै घर बनाएका छौं । नदीलाई थुन्ने प्रयन्त गरिरहेका छौं । विपत्ति त हामीले ल्याइरहेका छौं । अझ पोखराजस्तो उच्च जोखिम भएको ठाउँमा सेतीलाई थुन्ने दुश्प्रयास ठूलो दुर्घटनाको पर्खाइ बन्न सक्छ ।

अहिले रामघाटमा ड्याम बनाएर नदी थुन्ने र ढुंगा, गिटी बालुवा निकाल्ने योजना पोखरा महानगरपालिकाले अगाडि बढाइरहेको छ । सेती थुनेर ड्याम बनाउने र ढुंगा, गिटी निकाल्ने विषयसँग मेरो पूर्ण बिमति छ । त्यतिकै त रामघाट तलाउ बनिरहेको हुन्छ, कतिखेर बस्तीसम्म आइपुग्छ, के बिपत्ति आइलाग्छ भन्ने खतरा छ ।

रामघाटदेखि थोरै तल अडि्कराखेको ढिस्को कलिकति पनि छिसिक्क एकदिनमात्र खस्यो भने पनि सेती बस्तीतिर पस्न सक्छ । यसै पनि ढिस्काहरु खसेर थुनिने, छेकिने जोखिम उत्तिकै छ । रामघाट आफैंमा पनि अहिले ३५ मिटर गहिरो छ । त्यो नदी थुन्न अब कति मिटर अग्लो ड्याम बनाउने हो ?

बर्खामा सेतीको ड्याम त एकछिनमा भरिन्छ । बालुवामाथि बनाएको ड्यामले नदी रोक्न सक्छ ? सक्छ भन्ने कि वैज्ञानिक आधार भेटिनुपर्‍यो । बाँध फुट्यो भनेमात्रै त्योभन्दा तल्लो भाग तबाह हुन सक्छ ।

कुनै पनि वैज्ञानिक हिसाबले पोखराको सेती थुन्नु उपयुक्त देखिँदैन । पोखराको भौगर्भिक अवस्था र रामघाटमा सेती थुन्ने योजना हामी त कल्पना गर्न पनि सक्दैनौं । पृथ्वीचोक क्षेत्रमा ठूला ठूला ढिस्को खस्न सक्छ, घारीपाटन क्षेत्रको ढिस्कोहरु जुनसुकै बेला खस्न सक्छ । त्यसको असर पनि पर्ने रामघाटमै हो भने रामघाटमै सेती थुन्दा नदीले खोज्ने निकासले ठूलो बिपत्ति निम्तन सक्छ ।

२०६९ सालमा सेतीमा आएको बाढीले खारापानी हुँदै थुप्रै ठाउँमा बबण्डर मच्चायो । थुप्रैको ज्यान लियो । त्यो वैशाख १२ गते सुख्खा समयमा आएको बाढी थियो । त्यस्तै बाढी यो बर्खामा आयो भने के हुन्छ ? रामघाट यसै पुरिन्छ, त्यसैमाथि त्यहाँको ड्यामले बहाब रोक्दा कस्तो दुर्घटना निम्त्याउला ? जो कोहीले पनि सहजै अनुमान गर्न सक्छ नि । बोतलको घाँटीजस्तो सुकेको खोचमा ड्याम बनाउँदा सानै बाढी आयो भने पनि त्यसले निम्त्याउने दुर्घटनाको क्षति ठूलो हुन्छ ।

पोखराकै सबैभन्दा बढी भ्वाङ भएको र असाध्यै कमजोर छोरेपाटन क्षेत्रमा संरचना थप्दै जानु अर्को विपत्तिको पर्खाइ हो ।

पोखराको भित्रभित्र पानी बगेको भन्नेहरु पनि छन् । तर त्यो सत्य होइन । बाढीले ल्याएको लेदो पदार्थले अहिलेको जमिन बनेकाले पोखरामा चुन मिसिएको माटो छ । त्यसै हुनाले ठाउँ ठाउँमा भ्वाङ पर्ने, ठाउँ ठाउँमा भासिने समस्या देखिने हो । यसलाई हामीले लोकल समस्या भन्छौं । यसको मतलब पोखराको भित्रभित्रै भ्वाङ भएको, भित्रभित्रै ताल बनेको भन्ने होइन । सेती खोचबाट हिंडेको छ तर पोखराको जमिन भित्रभित्रै हिँडेको छ भन्ने पनि होइन ।

तस्वीरहरु : इ.नारायण गुरुङ