मखाना वास्तवमै ‘सुपर फुड’ हो ?

काठमाडौं । भारतीय अभिनेत्री रविना टण्डनले एक अन्तर्वार्तामा भनेकी छिन्, ‘आजभोलि मखाना ट्रेन्डिङमा छ । तर म त तीन दशकदेखि खाजाको रुपमा मखाना खान्थें । कम क्यालोरी र धेरै पोषक तत्व भएको मखाना म अझै खाजाको रुपमा खान्छु ।’

अहिले नेपाली बजारमा पनि मखाना छ्यापछ्याप्ती भेटिन्छ । ठूला मार्टदेखि किराना पसलसम्म मखाना उपलब्ध छन् । खासगरी स्वास्थ्यप्रति सचेत व्यक्तिले यसलाई बढी रुचाइएको पाइन्छ । आखिर नेपाली भान्सामा उति प्रयोग नहुने मखानाको चर्चा पोषणवृत्तमा एकाएक कसरी चल्यो ?

जानकारहरु भन्छन्, ‘मखाना अहिले चर्चामा छ । तर यसको प्रयोग भने हाम्रो समाजमा वर्षौंदेखि हुँदै आएको छ । खासगरी तिहारको भाइमसलामा मखाना सामेल गरिन्छ ।’

अहिले भने मखानालाई स्वादिष्ट र पौष्टिक खाजाको रुपमा दैनिक खान थालिएको छ । कतिले यसलाई ‘सुपर फुड’को संज्ञा पनि दिएको छ ।

के हो मखाना ?

मखानालाई फक्स नट, लोटस सीड र केही अन्य नामले पनि चिनिन्छ । यो कमलको फूलको बीउ हो ।  यो वाटर लिलीबाट पनि निकालिन्छ । भारत बिहारमा मखाना सबैभन्दा बढी उत्पादन गरिन्छ । लगभग ९० प्रतिशत मखानाको उत्पादन बिहारमा हुन्छ । मखाना संकलन गर्ने सुकाउने र भण्डारण गर्ने प्रक्रिया निकै लामो हुन्छ ।

मखानालाई ‘अर्गानिक खाद्य’ भने पनि हुन्छ किनभने यसलाई रासायनिक मल वा कीटनाशकको उपयोगविनै उमारिन्छ । यसलाई आफ्नो आहारामा नियमित रूपमा सामेल गर्न सके स्वास्थ्यसम्बन्धी थुप्रै फाइदा पाउन सकिन्छ ।

के पाइन्छ मखानामा ?

मखाना पोषक तत्वले भरिपूर्ण हुन्छ । यसमा पाइने पोषक तत्वका कारण यसलाई सुपर फुड पनि भनिन्छ । मखानामा सोडियम र फ्याट कम हुन्छ । साथै यसमा प्रोटिन र फाइबरको मात्रा राम्रो हुन्छ । मखानामा भिटामिन सी, क्याल्सियम, आइरन, जिंक, म्याग्नेसियम, पोटासियम र फस्फोरस प्रशस्त मात्रामा पाइने पोषणविद् अनुश्री आचार्य बताउँछिन् ।

‘१०० ग्राम मखानामा करिब १०.७१ ग्राम प्रोटिन र चार ग्राम फाइबर पाइन्छ । १०० ग्राम मखानामा लगभग ७१ ग्राम कार्बोहाइड्रेट हुन्छ’ उनी भन्छिन् ।

तिहारमा आफ्ना दानुभाइलाई दिइने भाइमसलामा मखाना अनिवार्य हुनुको अर्थ छ । मखानालाई पोषक तत्त्वहरूको राम्रो स्रोत मानिन्छ । जसले रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ । यस्तोमा दाजुभाइलाई मखाना दिंदा उनीहरु त्यो खाएर रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बढोस् र उनीहरु बलियो होउन् भन्ने हिसाबले भाइमसलामा मखाना र अन्य ड्राइफ्रुट्स समावेश गरिने गरिएको पोषणविद् आचार्य बताउँछिन् ।

पोषणविद् आस्था कार्की भन्छिन्, ‘नेपालमा मखानाको उपभोग एकदमै कम हुन्छ । वर्षमा एकचोटि भाइटीकाको मसलाको रुपमा मात्र मखानाको उपभोग गरिन्छ । तर पोषणको हिसाबले मखाना एकदमै राम्रो खानेकुरा हो । यसको सेवनले पाचन तन्त्रलाई स्वस्थ बनाउनुका साथै शरीरको कमजोरी पनि हटाउँछ । मखानामा धेरै कम क्यालोरी हुन्छ ।

यसलाई स्वस्थकर खाजाको रूपमा सजिलै खान सकिन्छ । मखाना बालबालिका र घरका ठूलालाई पनि दिन सकिन्छ । तौल घटाउन खोजिरहेका व्यक्तिले पनि यसको सेवन गर्न सकिने कार्की बताउँछिन् ।

पोषणयुक्त खानेकुराको रुपमा पछिल्लो समय विश्वरि नै मखानाको चर्चा भइरहेको छ । यसो हुनुमा बजारीकरणको मुख्य भूमिका भएको पोषणविद् सुशीला खतिवडा बताउँछिन् ।

‘मखाना लामो समयदेखि उपभोग हुँदै आएको खानेकुरा हो तर पछिल्लो समय यसको बजारीकरण गर्न यसमा भएको पोषक तत्वहरुको बारेमा चर्चा गरियो । त्यसैले सुपर फुड भनेर विश्वभर यसको चर्चा भएको’ उनी भन्छिन् ।

पोषणविद् खतिवडाका अनुसार मखाना पहिलेदेखि नै पोषक तत्वले भरिपूर्ण खानेकुरा हो । पछिल्लो समय यसमा पोषक तत्व थप भएको होइन । ‘तर सम्पूर्ण पोषक तत्वको लागि मखाना सर्वश्रेष्ठ नै हो भन्न चाहिं मिल्दैन । सबै खानेकुराको आ–आफ्नै पोषण मात्रा हुन्छ’ खतिवडा भन्छिन् ।

के हुन्छ मखाना खाँदा ?

मखाना सबै व्यक्तिका लागि स्वस्थ खाजाको विकल्प हो । त्यस्तै मधुमेहको समस्या भएकाहरुलाई पनि यो खाजाको रुपमा राम्रो विकल्प हुनसक्ने पोषणविद् आस्था कार्की बताउँछिन् ।

‘यसको ग्लाइसेमिक इन्डेक्स धेरै कम हुन्छ, जसकारण यसको सेवनले रगतमा चिनीको मात्रा नियन्त्रणमा राख्छ । खाजामा १५० किलो क्यालोरीदेखि २५० किलो क्यालोरी खानुपर्छ । यस्तोमा एक कचौरा मखाना खाजा खाँदा यसमा क्यालोरी, प्रोटिन, फ्याट लगायत विभिन्न पोषक तत्व पाइन्छ’ उनी भन्छिन् ।

मखानामा प्रशस्त एन्टिअक्सिडेन्ट हुन्छ, जुन सबै उमेर समूहका लागि सजिलै पच्ने खालको हुन्छ । मखानामा प्रशस्त मात्रामा फाइबर हुन्छ, जसले पाचन सम्बन्धी समस्यालाई कम गर्छ । मखानाको सेवनले पेट सफा राख्नुका साथै कब्जियतको समस्याबाट पनि बचाउने पोषणविद् अनुश्री आचार्य बताउँछिन् ।

‘लामो समयदेखि तौल घटाउने सोचमा भएकाहरुले पनि मखानालाई स्वस्थकर खाजाको रुपमा समावेश गर्न सक्छन् । मखानामा धेरै कम क्यालोरी हुन्छ । यस्तो अवस्थामा यसको सेवन गर्नाले तौल नियन्त्रण हुन्छ’ उनी भन्छिन् ।

यसरी खान सकिन्छ मखाना

मखानालाई दूधमा उमालेर वा सुक्खा भुटेर खानु राम्रो हुन्छ । यसलाई त्यत्तिकै पनि खान सकिन्छ । घिउमा भुटेर तथा खीर बनाएर पनि यसलाई खान सकिन्छ । तर कसै–कसैलाई तेलमा भुटेर मखाना खान मनपर्छ, जसले शरीरलाई फाइदाको सट्टा हानि गर्छ । यसलाई भुटेपछि खाँदा शरीरको तौल बढ्नुका साथै पाचन सम्बन्धी समस्या पनि निम्त्याउन सक्छ । त्यसैले यसलाई कसरी खाने भन्ने कुरामा पनि ध्यान दिनुपर्ने पोषणविद् आचार्य बताउँछिन् ।

शरीरलाई बलियो बनाउन र रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन हर्लिक्स, भिभा र प्रोटिन ड्रिंक खाने गरिन्छ । शरीरको रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन यस्ता प्रशोधित खानेकुरा खानु भन्दा मखाना खान सकिन्छ । बच्चालाई लिटो बनाउँदा होस् वा सातु बताउँदा मखानालाई मिसाउन सकिने पोषणविद् कार्की बताउँछिन् ।

‘मखाना जुनसुकै बेला पनि खान सकिन्छ । यसलाई खाली पेटमा खानु स्वास्थ्यका लागि बढी फाइदाजनक हुन्छ’ उनी भन्छिन्, ‘तौल कम गर्न मखानाको सेवन गर्ने हो भने बिहान वा बेलुकाको खानाको रुपमा खान सकिन्छ ।’