छाउपडीविरुद्ध चल्दैथ्यो अभियान, अछाममा गयो महिला र बालिकाको ज्यान

१३ भदौ, धनगढी । अछामको पञ्चदेवल विनायक नगरपालिका-८ को चुरखोली टोलमा शुक्रबार बिहान दुःखद घटना भयो । बिहान करीब साढे ५ बजेपछि सोही ठाउँकी ३५ वर्षीया निम खनाल र ७ वर्षीया कविता भण्डारीको ढुङ्गाले लागेर मृत्यु भयो । ३६ वर्षीय रत्ना भण्डारी गम्भीर घाइते भइन् ।

घाइते अवस्थाकी भण्डारीसँगै घर नजिकैको खेतबारीमा टाँगिएको पालमुनी उनकी ७ वर्षीया छोरी र छिमेकी निम मृत फेला परेका थिए । रातिको अविरल वर्षापछि माथिबाट खसेको ढुङ्गा लागेर दुवैको घटनास्थलमै मृत्यु भएको थियो । घाइते अवस्थामा भेटिएकी भण्डारीलाई उपचारका लागि सुर्खेत लगिएको छ ।

बोल्न सक्ने अवस्थामा भएकी भण्डारीको टाउको र हड्डीमा गम्भीर चोट लागेको छ । घर छोडेर राति तीनै जना त्रिपालले बनाइएको टहरोमुनी सुत्न किन गए ? खनाल र भण्डारी महिनावारी भएका कारण घरभन्दा टाढा आफैंले त्रिपालले बनाएको टहरोमुनी सुत्न गएको खुलेको छ ।

मंगलसेन नगरपालिका-६ घर भएकी रत्ना दाजु बसाइँसराइ गरेर तराई झरेपछि वैशाखदेखि श्रीमान र छोरीसहित पञ्चदेवल नगरपालिका-८ मा माइतीको घरमा बस्दै आएको पाइएको छ । पञ्चदेवल विनायक नगरपालिका-८ का वडाध्यक्ष छत्रबहादुर शाहीकाअनुसार भण्डारीका श्रीमान गोरे भण्डारी र छोरीसँगै बैशाखदेखि त्यहाँ बस्दै आएकी थिइन् ।

केही वर्षअघि श्रीमान गुमाइसकेकी निम खनाल पनि माइतीघरमा बसिरहेकी थिइन् । उनको घर पञ्चदेवल विनायक नगरपालिकाको तिखापातल हो । परिवारका सबै सदस्य भारत बस्ने भएकाले उनी माइती घरमै बस्दै आएकी थिइन् ।

तर, बिहीबार राति भने उनीहरू तीनै जना त्रिपालले बनाइएको टहरोमुनी सँगै सुत्न पुगेका थिए । रत्ना भण्डारी र निम खनाल दुवै जना एकै दिन महिनावारी भएका कारण पाँच दिनदेखिसँगै त्रिपालमुनी सुत्ने गरेको पाइएको वडाध्यक्ष शाहीले बताए ।

स्थानीय प्रशासनसँगको समन्वयमा केही वर्षअघि छाउगोठ भत्काइएपनि गाउँघरमा महिलाहरु भने त्रिपालको टहरो बनाएर महिनावारी हुँदा छुट्टै सुत्ने गरेको यो घटनाले उजागर गरेको उनी बताउँछन् ।

उनीहरू महिनावारी भएका कारण घरबाहिर सुतेका बेला भण्डारीको छोरी पनि राति आमासँगै सुत्न त्यही टहोरोमा पुगिन् । सुतेको अवस्थामा माथिबाट खसेको ढुङ्गाले लागेर उनको पनि अकालमै ज्यान गएको छ । छाउगोठ भत्काएर महिनावारीका बेला घरभित्रै बस्न भनिएपनि देवता रिसाउने डरले गाउँघरमा महिलाहरू लुकीछिपी त्रिपाल टाँगेर बस्ने गरेको कुरा अहिले थाहा पाएको वडाध्यक्ष शाहीले बताए ।

‘हामीले स्थानीय प्रशासनको सहयोगमा वडामा भएजतिकै सबै छाउगोठ भत्काएका थियौं तर कतिपयले फेरि निर्माण गरेका रहेछन् त कतिपय महिनावारी हुँदा रातिको समयमा यसरी नै त्रिपाल टाँगेर बस्दा रहेछन्,’ वडाध्यक्ष शाहीले भने, ‘रुढीवादी प्रथा, अन्धविश्वास र घरभित्र सुत्दा देवता रिसाउँछन् भन्ने डरले महिलाहरू फेरि छाउगोठमा बस्न थालेको देखियो । अब हामी अभियानलाई कडाइका साथ अघि बढाउँछौं ।’

उनकाअनुसार सो वडामा कुइकालेदेवी देवताको मन्दिर रहेको छ । देवी लाग्छन् भनेर महिलाहरू त्यहाँ नजाने परम्परा छ । छाउ भएका बेला घरभित्र सुतेको खण्डमा पनि कुइकालेदेवी देवता लाग्छ भन्ने गलत बुझाईले समस्या सिर्जना गरेको उनको भनाइ छ ।

‘छाउगोठ भत्काएर मात्र हुँदोरहनेछ । मान्छेको बुझाई र चेतनामा बृद्धि भएको अवस्था छैन । यो घटनापछि महिनावारी हुँदा घाँस बोक्ने बोको यताउता राखेर माथिबाट प्लाष्टिक हालेर सुत्ने गरेको कुरा थाहा भएको छ,’ वडाध्यक्ष शाहीले भने, ‘यो निकै गम्भीर कुरा भएकाले हामी सोहीअनुसार एक्सनमा जान्छौं ।’

१६ वर्षअघि पनि यो गाउँमा महिनावारी भएका बेला निसासिएर छाउगोठमा झुमा शाहीको मृत्यु भएको वडाध्यक्ष शाही स्मरण गर्छन् । उप्रान्त यस्ता खालका घटना दोहोरिन नदिन पुनः छाउगोठ भत्काउने अभियानलाई कडाइकासँग अघि बढाउने उनको तयारी छ ।

अभियानकैबीच दुःखद घटना

स्थानीय प्रशासनले अछाममा छाउपडी कुप्रथाविरुद्ध सचेतनामुलक अभियान चलाइरहेको थियो । स्थानीय तह र जनप्रतिनिधिहरूसँगको समन्वयमा समुदायमै पुगेर छाउपडी कुप्रथाविरुद्ध सचेतनामुलक अभियानसँगै छाउगोठ भत्काउने कार्यक्रम समेत चल्दै थियो ।

अछामका प्रमुख प्रहरी नायब उपरीक्षक (डीएसपी) ओमप्रकाश खनालकाअनुसार बिहीबार मात्र मेल्लेख गाउँपालिकामा अभियान अन्तर्गत सचेतनामुलक कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको थियो । त्यसअघि पञ्चदेवल विनायक गाउँपालिका-४ मा पनि नगरपालिकाका मेयरसहितका जनप्रतिनिधिको उपस्थितिमा विद्यार्थी, अभिभावकलाई महिनावारी बार्ने, छाउगोठमा बस्ने जस्ता कुरा कानुनी रुपमा दण्डनीय भएको विषयमा सचेत गराइएको थियो ।

कतिपय ठाउँमा पुनः छाउगोठ बनाएर महिनावारी भएका बेला महिलाहरू बस्ने गरेको कुरा थाहा भएकाले भत्काउने तयारी स्थानीय प्रशासनले गरेको थियो तर अभियान चलिरहेकै बेला महिनावारी बार्नकै लागि त्रिपालको टहरोमुनी सुतेका बेला माथिबाट खसेको ढुंगा लागेर बालिका कविता भण्डारी र निम खनालको दुःखद निधन भएको छ ।

डीएसपी खनालले जिल्लामा छाउपडी कुप्रथाविरुद्ध सचेतना फैलाउने र छाउगोठ भत्काउने अभियान हरेक वर्ष चल्दै आएको बताए ।

‘छाउगोठ भत्काउने र सचेतना फैलाउने अभियान हरेक वर्ष चल्दै आएको छ । अहिले पनि अभियान चलिरहेकै थियो । घटना भएको पनि छाउगोठ भत्काएकै ठाउँ हो,’ डीएसपी खनालले भने, ‘तर त्रिपाल टाँगेर बस्दा घटना हुन पुग्यो ।’

उनकाअनुसार दिउँसोपख भने त्रिपाल टाँग्ने गरिएको थिएन भने बेलुकाको समयमा टाँगेर सुत्ने गरेको पाइएको छ । यो घटनाले अन्धविश्वास मान्छेको मनबाट नहटेसम्म कानूनी कारवाहीले मात्र नपुग्ने रहेछ भन्ने कुरा सिकाएको उनी बताउँछन् ।

एकपछि अर्को घटना

गत २८ असारमा कञ्चनपुरको कृष्णपुर नगरपालिका-१ को निगालीमा पनि छाउगोठमा सुतेका बेला सर्पले डसेर एक महिलाको मृत्यु भएको थियो । सर्पले डसेको अवस्थामा धनगढीको सेती प्रादेशिक अस्पताल पुर्‍याइएकी निगाली बस्ने २८ वर्षीया कमला आउजीको उपचारकै क्रममा मृत्यु भयो ।

महिनावारी भएका कारण उनी पक्की घरको न्यानो ओछ्यान छाडेर नजिकै बनाइएको कच्ची छाउगोठमा सुतेका बेला सर्पको सिकार भइन् । सर्पले डसेर आउजीको मृत्यु भएपछि मात्रै कृष्णपुर नगरपालिकाभित्र अहिले पनि छाउगोठमा महिलाहरू बसिरहेका छन् भन्ने कुरा खुलेको थियो । त्यसपछि नगरपालिकाले छाउगोठ भत्काउने अभियान नै अघि बढाएको छ ।

छाउपडी कुप्रथाका कारण सुदूरपश्चिम प्रदेशका विभिन्न जिल्लामा छाउगोठमा बसेका बेला कयौं किशोरी, युवती तथा महिलाहरूले अकालमै ज्यान गुमाएका छन् ।

२३ साउन २०८० मा बैतडीमा छाउगोठमा सुतेका बेला १६ वर्षीया किशोरीले अकालमै ज्यान गुमाएकी थिइन् । पञ्चेश्वर गाउँपालिका-४ को फ्याउलीकी १६ वर्षीया अनिता चन्दको सर्पले डस्दा मृत्यु भएको थियो ।

सरकारले सुदूरपश्चिम र कर्णाली प्रदेशमा छाउपडी कुप्रथा उन्मूलन गर्ने नीतिअनुसार छाउगोठ भत्काउने अभियान नै चलाएको थियो । प्रदेश प्रहरी कार्यालयको तथ्यांकअनुसार सुदूरपश्चिमका ७ जिल्लामा ७ हजार ५४५ छाउगोठ भत्काएको थियो ।

अभियानका क्रममा सबैभन्दा धेरै अछाममा ५८१३ छाउगोठ भत्काइएको प्रहरीको तथ्यांक छ । बाजुरामा ५५७, डोटीमा ३९३, कैलालीमा ३८६, डडेल्धुरामा २३ र कञ्चनपुरमा २३० छाउगोठ भत्काइएको थियो ।

स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिको समन्वयमा गृह मन्त्रालयले प्रहरी प्रशासनमार्फत छाउगोठ भत्काएपनि उक्त अभियानले सार्थकता पाउन सकेको छैन भने मानिसहरूमा सदियौंदेखि गडेर बसेको कुप्रथाबारेको बुझाई चिर्न नसकिएकै कारण एकपछि अर्को घटना व्यहोर्नुपरिरहेको छ ।

मुलुकी अपराध संहिता २०७४ को परिच्छेद १० मा भेदभाव र अपमानजनक व्यवहारसम्बन्धी कसुर शीर्षकको दफा १६८ उपदफा (३) मा महिलाको रजस्वला र सुत्केरीको अवस्थामा छाउपडीमा राख्न वा त्यस्तै अन्य कुनै किसिमको भेदभाव, छुवाछूत वा अमानवीय व्यवहार गर्नु वा गराउनु हुँदैन भनिएको छ । यस्तो गरेको ठहरिएमा ३ महिनासम्म कैद वा ३ हजारसम्म जरिवाना हुनसक्ने व्यवस्था उक्त ऐनले व्यवस्था गरेको छ ।

सार्वजनिक ओहदाको व्यक्तिले यस्तो विभेद गरेको ठहरिएमा अन्य व्यक्तिलाई हुने सजाय भन्दा दोब्बर सजाय हुने व्यवस्था गरिएको छ ।

सोही कानुनको दफा १६९ मा यस्तो कसुर गर्ने व्यक्तिबाट पीडितलाई पुगेको क्षति र पीडावापत मनासिब क्षतिपूर्ति भराइदिनुपर्ने व्यवस्था छ । तर यहाँ भने कानुनले अपराध मानेको छाउपडी कुप्रथा समाजमा परम्पराका रुपमा जगडिएर बस्दा महिलाहरुले अकालमै मृत्युवरण गर्नुपरेको छ ।