‘आमा, अब धर्म परिवर्तन गर्नुपर्छ ।’
अनपेक्षित प्रस्ताव सुनेपछि उहाँले विस्मयको सुस्केरा हाल्नुभयो, ‘बहुलायौं कि क्या हो, नचाहिँदो कुरा नगर है ।’
हामीले आमालाई फकायौं । सम्झायौं । बुझायौं । मनायौं । मरिहत्ते गर्यौं । आखिर आमाको मन न हो, पग्लन कति बेर लाग्छ !
उहाँले धर्म परिवर्तन गर्नुभयो ।
पितापूर्खाले मान्दै आएको धर्मसँग अब उहाँको कुनै नाता रहेन । उहाँले मान्ने चाड बद्लियो । पूज्ने देवता बद्लियो । आमा बद्लिनुभयो । तर, यो बद्लाव हाम्रो निम्ति ‘प्रत्युत्पादक’ भइदियो । के सोचें मैलें, के भयो अहिले भनेजस्तै ।
दशैं, तिहार, चाडपर्वको उल्लासमा हामीसँग एकाकार हुनुभएन आमा । न उहाँले मान्ने पर्वमा हामी रमाउन सक्यौं । एउटै घर तर लय बेग्लै । एउटै परिवार तर धून बेग्लै ।
हाम्रो परिवारको सुर-संगीत जति माधूर्य हुनुपर्ने, त्यसो भएन ।
हामीले आमालाई अर्कै ‘धर्म’मा लगायौं । दोष उहाँको थिएन, ‘ग्रान्ड डिजाइनर’ हामी नै थियौं । र, यसको पछाडि केही बाध्यता जरुर थियो ।
****
आमाको शरीर आफैमा प्रयोगशाला जस्तै थियो । अनेकथरी उपचार, अनेकथरी औषधीले त्यो शरीरलाई गलाउँदै लगेको थियो । शरीरभन्दा बढी गलाएको थियो, आमाको मानसिकतालाई । उहाँ ठान्नुहुन्थ्यो, ‘म रोगी छु ।’
जति अस्पताल पुर्याइयो, जति चिकित्सक भेटियो, उनीहरुले रोगको सूची तन्काउँदै लगे । औषधीको पोका थप्दै लगे । तर, रोगी ज्यान तंग्रिएन ।
अन्ततः हामी पुग्यौं, बाँसबारीस्थित शहिद गंगलाल हृदयरोग केन्द्र । सम्पूर्ण चेक-जाँच भएपछि चिकित्सकको कक्षामा उभियौं । आमाले उनको अघिल्तिर औषधीको पोको-पन्तुरो राखिदिए । चिकित्सकले हाँस्दै भन्नुभयो, ‘आमा यी कुनै औषधीको काम छैन । तपाईंलाई केही भएको छैन ।’
त्यसपछि चिकित्सक हामीतर्फ फर्किए, ‘आमालाई चिन्ताले सताएजस्तो छ । खास केही रोग छैन । औषधी ख्वाउने, उपचार गराउने भन्दा पनि कुनै भजन-किर्तनमा लगाइदिनू ।’
भजन-किर्तनमा लगाएपछि आमाको मन बहलिन्छ । धार्मिक आस्था बढ्छ । आस्थाले आड-भरोसा दिन्छ । बाँच्नका लागि उत्साह दिन्छ । चिकित्सकको भनाईको सार हाम्रो लागि रामवाण ओखती समान थियो ।
डेरा फर्केपछि हामी धर्मकर्म, मठमन्दिर, भजन किर्तनको खोजीमा लाग्यौं । संयोगले नजिकै चर्च भेटियो । हामीले फकाई-फुल्याई आमालाई क्रिश्चियन बनायौं । हामी ढुक्क थियौं, धर्म-मण्डलीमा हुने प्रार्थना, प्रवचन आदिले आमाको मनोदसा पखाल्नेछ । बेचैनी हट्नेछ । औडाह मेटिनेछ । उदासी निथि्रनेछ । र, उहाँको मन उमंग, खुसी, उत्साहले हराभरा हुनेछ । तर, त्यसो भएन ।
उहाँ धर्मभीरु निस्कनुभयो । प्रार्थना नगरे, नियमित चर्च नधाए, दशअंश नबुझाए ‘अपवित्र’, ‘सैतान’ हुने भयले गाँज्न थाल्यो ।
यसको साइड इफेक्ट त के भने, आमाले मान्ने ईश्वर र हामीले मान्ने भगवान अलग-अलग भइदियो । हामीले गर्ने पूजाआजा र आमाले गर्ने प्रार्थना अलग-अलग भइदियो । हामीले मनाउने चाडबाड र आमाले मनाउने पर्व अलग-अलग भइदियो ।
हाम्रा खुसीहरु, हाम्रा उमंगहरु, हाम्रा उत्साहरु विभाजित भए ।
****
‘धर्म’प्रति कुनै आग्रह/पूर्वाग्रह होइन । कतै आशक्ति र कतै घृणा पनि छैन । हिन्दु, मुश्लिम, बौद्ध, ईशाई सबैलाई हेर्ने आँखामा मेरो कुनै दृष्टिदोष छैन ।
तर, मेरो जीवनको घर्षण जुन पद्दतीबाट भयो, त्यसमा म समाहित हुँदै हुर्किएँ ।
म जन्मिदा न्वरान गरियो । अन्नप्राशन गरेपछि पहिले पटक मेरो मुखले अन्न चपायो । दशैंको रातो टिका, नयाँ लुगा र मासुभातले ममा उमंग छायो । तिहारको देउसी-भौलो, ढाका टोपी, सेलरोटीले ममा उत्साह ल्यायो ।
माघे संक्रान्ति, सरस्वती पूजा, असार पन्ध्र, शिवरात्री, नाग पञ्चमी, होलीसँग मेरो जीवन-चक्रले लय समात्यो । यी पर्व, खानपान, चालचलनसँग भावनात्मक अट्यामेन्ट रह्यो । त्यसैले ‘मेरी क्रिसमस’ भन्दै हग गर्न वा ‘अल्लाह’ भन्दै हज गर्नमा म अभ्यस्त भइन । यद्यपी यी ‘धर्म’प्रतिको वितृष्णा भने हुँदै होइन ।
किनभने जुन कुरालाई यहाँ ‘धर्म’ भनिन्छ । त्यसलाई म धर्म बुझ्दिन, जीवन पद्दती बुझ्छु । हिन्दु एक जीवन पद्धती हो, वौद्ध एक जीवन पद्दती हो, ईशाई एक जीवन पद्धती हो । यी सबै आ-आफ्नो भूगोल, हावापानी, प्रकृति अनुरुप मानव जीवनको तालमेल मिलाएर मार्गदर्शन गराउने अद्भूत प्रणाली हो ।
हामी अहिले कस्तो जीवनशैली अपनाउने, कस्तो खानपान खाने, बालबच्चा कसरी हुर्काउने, कस्तो सोंच-चिन्तन राख्ने इत्यादिबारे अनेक टिप्स खोज्छौं । जबकी यसको विश्वसनिय, तार्किक, प्रयोगात्मक जवाफ श्रीमद्भागत गीता, बाइबल जस्ता ग्रन्थबाट प्राप्त हुन्छ ।
जन्मदेखि मृत्युसम्म उत्साहजनक, स्वस्थ्य, खुसी, समृद्ध, आत्मिय, विनयी, प्रमिल जीवन बाँच्नका लागि यी ग्रन्थहरुले सिकाउँछ । जस्तो कि, तपाई कस्तो खानपान शरीरका लागि उपयुक्त हुन्छ भनेर खोज्नुभयो भने सबैभन्दा प्रभावकारी जवाफ यिनै ग्रन्थबाट मिल्छ । तर, अहिले ‘धर्मका ठेकदार’हरुले यी ग्रन्थलाई ‘पाप र पुण्य’को सौदाबाजी गर्ने माध्याम बनाए । यो रंग नम्बर हो ।
धर्म र आडम्बर
हिन्दु धर्म होइन, ईशाई धर्म होइन । यी मान्ने कुरा हुन् । धर्म मानिँदैन, गरिन्छ । भेद यतिमा छ ।
धर्म त उपकार, सेवा, त्याग, समर्पण हो । कुनै असक्तलाई सहयोग गर्नु धर्म हो । कुनै भोकालाई भरपेट ख्वाउनु धर्म हो । कुनै घाइतेलाई उपचार गरिदिनु धर्म हो ।
मन्दिर जानु, पूजाआजा गर्नु, तप गर्नु ‘धर्म’ होइन । यी त जीवन-पद्दतीको एक चक्र हो । मन्दिर गएर ‘स्वर्गका लागि एडभान्स बुकिङ’ हुने होइन । तर, मनको शुद्धिकरण हुन्छ ।
मन्दिर जानु, पूजाआजा गर्नुलाई ‘धर्म’सँग जोडेर धर्मका ठेकेदारहरुले विना श्रमको व्याज पचाइरहेका छन् । धर्मको नाममा इमोशनल ब्ल्याकमेलिङ गरिरहेका छन् । यसलाई तथाकथित बौद्धिक/शिक्षित/आधुनिकहरुले सोझै ‘आडम्बर’ भनेर अस्विकार गरिरहेका छन् ।
यसरी एकथरीले धर्मलाई व्यापारिकरण गर्ने र अर्कोथरीले यसलाई ‘ढोंग/अन्धविश्वास’ भनेर नकार्ने प्रवृत्तिको घनचक्करमा समाज रन्थनिएको छ । त्यही कारण कोही मन्दिरभित्र पुजारी बनेर हत्या, हिंसा, बलात्कार गरिरहेका छन् । कोही आधुनिक आवसमा सानो मन्दिर बनाएर लुकीलुकी साँझ-बिहान ‘हरे कृष्ण, हरे राम’ जपिरहेका छन् । ‘धर्म’को नाममा समाज एकदम विरोधभासपूर्ण छ ।
मन्दिर किन बनाइए ? भगवानको रचना किन गरिए ? पूजाआजाको विधी किन चलाइए ? यी प्रश्नमाथि घोत्लिने आवश्यक्ता हामीले कहिल्यै महसुष गरेनौं । बरु शिक्षित व्यक्तित्वको मुखुण्डो लगाएर चिच्याइरह्यो, ‘यी सबै ढोंग हुन् । यी आडम्बर हुन् । पाखण्ड हुन् । अन्धविश्वास हुन् ।’
जबकी यी सबै कुरा हाम्रो जीवन व्यवस्थित गर्नका लागि तय गरिएका समुन्नत विधी हुन् । हाम्रो सोंच, चिन्तन, जीवनशैलीलाई सन्तुलित र सही ढंगले डोहोर्याउनका लागि रेखांकन गरिएका मार्ग हुन् ।
मन्दिर जाँदै गर्दा हामी भन्छौं, ‘दर्शन गर्न गएको ।’ जब मन्दिरको मूल ढोकामा पुग्छौं । आँखा चिम्लन्छौं । किन ?
‘दर्शन गर्नु’ भनेको हेर्नु हो । तर, मन्दिरको ढोकामा पुगेर किन आँखा चिम्लन्छौं ?
यो एक संकेत हो, ‘बाहिरी आँखा बन्द गर, भित्री आँखा खोल ।’
पूजा गर्दा हामीले शरीरलाई जुन पोज अर्थात अवस्थामा राख्छौं, अहिले योग विज्ञानले अभ्यास गराउने पोज त्यही हो । मेरुदण्डलाई ठाडो बनाउनु, घुँडा टेकेर बस्नु, दुई हात जोडेर नमस्कार गर्नु, आँखा चिम्लनु यी सबै शरीर विज्ञान र मानसिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित छन् ।
शिवरात्री किन मनाइन्छ ? तीजमा किन उपवास बसिन्छ ? किन तिर्थयात्रा गरिन्छ ? किन होलीमा रंगहरुको पर्व मनाइन्छ ? यी प्रश्नहरुको जवाफ ‘धर्म’सँग जोडिएर आउँदैन । यी त मौसमी चक्रसँग हाम्रो जीवनको लय मिलाउने विधी हुन् ।
पृथ्वीले सूर्यको एक फन्को लगाइरहँदा हामी प्रकृतिसँग तालमेल मिलाएर एउटा जीवन-चक्र सम्पन्न गर्छौं ।
हिन्दु मात्र होइन, ईशाई, मुस्लिम, बौद्ध सबैमा यस किसिमको पद्दति छ । त्यसो भए के हामीले ईशाई भए के फरक पर्छ ?
हिन्दु हुने कि ईशाई ?
हामी जुन भूगोल, हावापानी, रहनसहनमा उभिएका छौं, त्यस हिसाबले हाम्रो लागि अनुकुल नहुने मात्र हो । हिन्दु पद्दती छाडेर ईशाई हुँदैमा ‘पाप’ हुने होइन । न त ईशाई त्यागेर ‘हिन्दु’ हुँदैमा ‘सैतान’ हुने नै हो । हुने त यतिमात्र हो, मौसमी चक्र वा प्रकृति अनुरुप हाम्रो जीवनको तालमेल मिल्दैन ।
अहिले पृथ्वीको अर्को गोलार्द्धमा बसोबास गर्नेहरु क्रिसमस मनाइरहेका छन् । त्यहाँ हिमपातको समयमा लामो विदा हुन्छ । सोही विदामा उनीहरु कोणधारी बुट्यानमा अनेकथरी बिजुली, घण्टी आदि सजाएर रमाउँछन् । टर्कीको मासु खान्छन् । वाइन चियर्स गर्छन् । प्रकृतिको यो प्रतिकुलतामा उनीहरुका लागि यो जीवनलाई उमंगित तुल्याउने माध्यम हुन् ।
यसै मेसोमा बालबालिकालाई सद्मार्गमा लाग्न प्रेरित गर्दै भनिन्छ, ‘बर्षभरमा बच्चाले गर्ने व्यवहारलाई आकासमा बसेर सान्त क्लजले नियाल्छन् । अनि राम्रो काम गर्ने बच्चाका लागि क्रिसमसको रात सुटुक्कै ढोकामा आएर गिफ्ट छाडेर जान्छन् ।’ आधुनिक सभ्यताको उत्कर्षमा रहेको मुलुकले यो कथालाई आडम्बर भन्दैन । बरु बालबालिकाका लागि मार्गदर्शन र मनोरञ्जन मान्छन् ।
हामीकहाँ पनि दशैंमा यसरी नै फलनाको जस्तो यश राख्नु, फलाना जस्तो पराक्रमी हुनु भनेर आर्शिवाद दिइन्छ ।
क्रिश्चियनहरु खाना खानुअघि घुँडा टेकेर परमेश्वरलाई धन्यवाद दिन्छन्, खानाका लागि । हाम्रा पूर्खाले पनि खाना खानुअघि कृतज्ञ हुनु भनेर सिकाएका छन् । योग विज्ञानले खाना खानुअघि कृतज्ञ भावमा आनन्दित भएर खाना खानुपर्छ भन्छ । वास्तवमा यी सबै पद्दतीको सार एउटै हो, जीवनप्रति आशावादी हुनु । उत्साहित हुनु । कृतज्ञ हुनु । स्वस्थ्य हुनु । खुसी हुनु ।
पिके प्रश्न
‘यी सारा मानिस धर्मप्रति आस्था राखेर बाँचेका छन् । के उनीहरु सबै झुट हुन् ? यी सबै रंग नम्बर हो ? आज बताउ के हो राइट नम्बर ?’
स्वघोषित धर्मगुरुको यो प्रश्नको जवाफ पिके (आमिर खान)ले त्यती स्वतस्फूर्त दिदैन, जो अरुबेला दिने गथ्र्यो ।
पिकेको यो गम्भीरता, मौनतालाई धर्मगुरु आफ्नो विजय ठान्छन् । र, कुटिल मुस्कानका साथ प्रश्नमा जोड गर्छन्, ‘सबै झुट हो ?’
‘म मान्छु, भगवान छ । त्यही भगवानप्रति आस्थाले हामीलाई उत्साह मिल्छ । अप्ठ्यारा परिस्थितीमा जुध्नका लागि हिम्मत मिल्छ, सहास मिल्छ’ पिके सारमा भन्छन्, ‘भगवान छ भन्ने कुरा मान्छु । तर, भगवानको नाममा जग्गा ओगटेर, भवन खडा गरे, दुःखी गरिबलाई भेला गरेर तिमी जस्ता कथित धर्मगुरुले धर्मको व्यापार गरिरहेका छौ ।’
राजकुमार हिरानी निर्देशित फिल्म ‘पिके’को यो जवाफ मननयोग्य छ । धर्म, भगवान, ईश्वर, अल्लाह यी सबै हाम्रा आड-भरोसा, आस्था र उत्साह हुन् । बाँच्नका लागि हामीलाई उत्साह चाहिन्छ । जब उत्साह हुँदैन, हामी दिक्दारी, निरासा, बेचैनीले घेरिन्छौं ।
तर, धर्मको ढोंगमा ठेकेदारहरुले समाजमा डर, त्रास पैदा गरेका छन् । लोभ, मोह र भ्रमको जाल विच्छ्याएका छन् । त्यसैले हामीकहाँ धर्म परिवर्तन र धर्म विस्तारका नाममा हुने गतिविधिहरु सबै ‘धन्दा’ हुन् ।
