तिमीसँगै गहिरो माया बस्यो जलजला… (फोटो फिचर)

भेटेर तिमीलाई सोधु सोधु लाग्यो,
लेखेर तिम्रो गीत गाउँगाउँ लाग्यो,
प्यारो जलजला…।

जलजलाको बयान गर्दै कुनै समयमा मणि थापाले लेखेका थिए यो गीत । यो गीतका शब्द जस्तै अहिले जलजलाको पाखाभरी गुराँस फूलेको छ । यो गुराँस फूल्ने याममा जलजला झनै मनमोहक बनेको छ ।

हो, रोल्पाको जलजला निकै सुन्दर छ । त्यसैले त सबैको प्यारो छ । त्यसैले यस जलजलाको नाममा फिल्म बनेका छन् । धेरै गीत लेखिएका छन् ।

तिम्रै निम्ति बरु यो ज्यान गए गैजाला
तिमीसँगै गहिरो माया बस्यो जलजला…।

कुनैबेला वर्गीय मायाबाट ओतप्रोत भएर चुनु गुरुङले गाएकी थिइन् यो गीत । साँच्चै एकपटक पुगेपछि जोसुकैको माया बस्छ जलजलासँग । त्यसैले ‘जलजला’ नपुगे पनि यो शब्द नसुन्नेहरु कमै होलान् ।

जलजला प्राकृतिक सुन्दरताको खानीमात्र होइन, यो त जनयुद्धको उदगम थलो रोल्पा जिल्लाको बीरताको प्रतीक पनि हो । १० वर्षे जनयुद्धको अवधिभर यसको काखमा धेरै निदाए, कति ओत लागे, घाउमा मल्हमपट्टी लगाए र भोक मेटाए । साँच्चै कहिल्यै हारेन जलजला ।

मणि थापा गीतमा लेख्छन्-

कुहिरोले छोप्दा तिमी छोपिएनौ
संगीनले रोप्दा तिमी रोपिएनौ
ननिभ्ने दियो तिमी नै भइरह्यौ
नझुक्ने किल्ला तिमी नै भइरह्यौ ।
प्यारो जलजला… ।जलजला रोल्पा जिल्लाको सुन्दर पहाड हो । हजारौं रोपनीमा फैलिएको जलजलालाई रोल्पा नगरपालिका, सुनछहरी गाउँपालिका र थवाङ गाउँपालिकाले घेरेको छ ।

नयाँ ठाउँको भ्रमण गर्ने, नौलो अनुभव बटुल्ने त्यहाँको शब्दचित्र कैद गर्ने इच्छा भइरहेको बेलामा चौथो पटक जलजला जाने अवसर रोल्पा नगरपालिकाले आयोजना गरेको रोल्पा गुराँस साहित्य मेलाले जुराइदियो । गत वैशाख १५ देखि १७ गतेसम्म भएको साहित्य मेलाको आकर्षण नै जलजला भइदियो ।

लिबाङमा भएको कार्यक्रम पहिलो दिन उद्घाटनको समयमा पुग्न नसके पनि साँझदेखि मेरो लिबाङ बसाइ शुरु भयो । साथी दिनेश सुवेदीसँगको सम्पर्कमा त्यो रात होटलमा बसेर अर्को दिन विहानै कार्यक्रमस्थलमा पुगें । यो दिन तीनसत्र लिबाङमै कार्यक्रम गरेर जलजला प्रस्थान गर्ने कार्यक्रम तय भएको रहेछ । १२ बजेतिर जलजलाको यात्रा शुरु भयो ।

१६ किलोमिटर कच्ची सडक करीब तीन घण्टामा पार गरेर रोल्पा नगरपालिकाकाकै पेवामा पुगिदो रहेछ । यो बाटोको यात्रा नै आफैंमा पर्यटकीय यात्राजस्तै लाग्छ । पहिले तीनपटक जलजला पुगिसकेको भएपनि यसपटकको यात्रा नौलो बाटो भएर जाँदै थिएँ । त्यसैले अगाडिको दृश्य हेर्न र कैद गर्न सजिलो होस् भनेर गाडीको अगाडिको सिटमा नै थिएँ । छेउमा रोल्पा नगरपालिका प्रमुख पूर्ण केसी हुनुहुन्थ्यो ।

गाडी धाङ्सी खोलाको तिरैतिर हुइकिरहृयो । मलाई नगर प्रमुखले बाटो छेउका गाउँहरु चिनाउदै हुनुहुन्थ्यो । म ध्यानपूर्वक सुन्दै हेरिरहेको थिएँ । केही वर्षअघि मात्रै खुलेको सडक साँघुरो थियो । केहीबेरमा धाङ्सी र धबाङखोलाको दोभान भेटियो । यहाँदेखि हामी धबाङ खोलाको तिरैतिर धैरेनी पुग्यौं । अघिसम्म तेर्सो बाटो खोलाको तिरैतिर हिँडेका हामी यहाँबाट धबाङ खोला तरेर उकालो चढ्न थाल्यौं । माथि चिउरीधारा रहेछ । यहाँबाट पूर्वतर्फ धबाङ गाउँ प्रस्ट देख्न सकिन्छ ।

बाक्लो बस्ती भएको धबाङ गाउँ पनि कम सुन्दर छैन । पहाडमा बिरलै देखिने यो गाउँ क्यामेरामा कैद गर्दै अघि बढ्यौं । यहाँदेखि गापा, कुलम्पा हुँदै हामी पेवागाउँमा पुग्यांै । पेवा हाम्रो जीप यात्रााको अन्तिम बिन्दु थियो ।

ओखरेनीसम्म सडक बन्दै गरेको भएपनि सञ्चालनमा नआएकाले हामी यहीबाट हिंड्नु पर्ने थियो । रोल्पा नगरपालिकाको वडा नम्बर १० मा पर्ने पेवाका स्थानीय हाम्रो स्वागतको लागि बाजागाजासहित आफैंले बनाएको गेटमुनि तैनाथ थिए ।

मगर संस्कृतिको सेतो टीका र रोल्पाको पहिचान लाली गुराँसको मालाले स्वागत गर्दै उनीहरुले चिया, भुटेको मकै र भाङोको खाजाले स्वागतमात्र गरेनन् उकालोको सहारा प्रत्येकलाई लट्ठीसमेत दिए । यसबाट पर्यटक भित्र्याउन पेवाबासी आतुर रहेको देख्न र बुझ्न सकिन्थ्यो ।

पेवाबाट अग्रपंक्तिमै हिँड्ने भनेर नगरपालिका उपप्रमुख, साहित्यकार अभय श्रेष्ठ र म लगायत साथीहरु उकालो बाटो लाग्यांै । करीब १०/१५मिनेट हिंडेर माथि पुगेपछि तलबाट खबर आयो- हामी सही बाटो हिँडेका छैनौं । पुनः तल झरेर अर्को बाटो लाग्यौं ।

अब हामी कतै तेर्सो, कतै उकालो बाटो झण्डै तीन घण्टा हिंडेर ओखरेनी पुग्नु थियो, जहाँ आजको अन्तिम गन्तब्य हो । सानो गोरेटो बाटोमा ७०/८० जनाको लस्कर देखिंदा लाग्थ्यो, यो फौजी कुनै लडाइँ लड्न जाँदैछ ।

हाँस्दै रमाउँदै जंगलकै बीचमा खुल्ला चौर जस्तो ठाउँमा पुग्यौं । भनभनेबाङ भन्ने यो ठाउँँ द्वन्द्वको समयमा माओवादी सेनाको तालिम केन्द्र रहेछ । २०५८ मंसिर ८ को घोराही आक्रमणअघि १५ दिन तयारी गरिएको स्थल पनि रहेछ यो । वारिपारि बंकर र टनेल राखिएको यो चौरको तीन सय मिटर लम्बाइ छ । यसलाई युद्ध पर्यटकीयस्थल बनाउन सकिने सम्भावना रहेको छ ।

यिनै रमाइला कथा सुन्दै, सुनाउँदै अस्ताउँदो सूर्यसँग लुकामारी गर्दै झमक्क रात पर्ने बेला हामी ओखरेनी पुग्यौं ।

अब भने हामी रोल्पा नगरपालिका छाडेर सुनछरी गाउँपालिका प्रवेश गरिसकेका छौं । ओखरेनी रोल्पा नगरपालिका र सुनछरी गाउँपालिकाको सिमाना हो । पानी ढलका हिसाबले यो सुनछहरी ७ मा पर्छ । साँझ ८ बजे ओखरेनी पुग्दा सुनछहरी गाउँपालिकाको तर्फबाट अध्यक्षसहित स्थानीय बत्ती बालेरै स्वागत गर्न आउनुभयो । एउटा घरमा सबैलाई खानाको तयारी हुँदै थियो । घर अगाडि मुढाहरु जम्मा गरेर आगो बालिएको थियो ।

पहाडको उच्चभाग भएकाले यहाँ चिसो थियो । खुल्ला आकाश मुनि आगोमा क्याम्पफायर गर्दा दिनभरिको थकाइ र दुःख बिर्संदै थियौं । एकछिनमा त्यहीँ सुरु भइहाल्यो दोहोरी । रोल्पा नगरपालिकाले जेनेरेटर लगेर बत्तीको व्यवस्था गरेको थियो भने सुत्नका लागि १२ वटा टेन्ट बनाएर स्लिपिङ ब्यागको ब्यवस्था गरिएको थियो ।

खाना खाँदा करीब रातिको १० बजिसकेको थियो । दिनभरिको थकाइ थियो तर पनि गुराँस साहित्य मेलाले तय गरेको वाह ! ओखरनी गजल साँझ बाँकी नै थियो । गजल साँझपछि अभय श्रेष्ठ, स्नेह सायमी र देबी नेपालसहित हामी चार जना स्थानीयको एउटा घरमा बस्यौं । गजब त के थियो भने पाहुनाले खाना खाए नखाएको, सुताइ उठाइ सबै चाँजोपाँजो मेयर पूर्ण केसीले नै मिलाइरहेका थिए ।

उहाँको सरल स्वभाव र सहजता देखेेेर काठमाडौंबाट आएका साहित्यकार पनि निकै प्रभावित देखिन्थे । अभय श्रेष्ठ, देबी नेपाल र स्नेह सायमीले साँच्चै स्थानीय सरकारको अनुभूति गरेको महसुस सुनाउनुभयो । कतिपय ठाउँमा मेयरहरु चुनावको भोलिपल्टदेखि नमस्कार फर्काउन पनि अफ्ठ्यारो मान्ने गरेका घटना सम्झदै साहित्यकाहरुले सबै स्थानीयतहका प्रमुखहरु यस्तै सरल भए स्थानीय सरकार सफल हुने टिप्पणीसमेत गर्नुभयो ।

मेलाको अन्तिम दिन वैशाख १७ गते बिहानै उठेर हामी ६ नबज्दै उकालो चढ्न थाल्यौं । आजको दिन धेरै हिंड्नु थियो । अब बाटोमा कुनै मानव बस्ती नभएकाले आफूलाई चाहिने बन्दोबस्तीका सामान साथमा लैजानुपर्ने हुन्छ । जलजला घुमेर थबाङ झरेर लिबाङ पुग्ने कार्यक्रम तय थियो । ओखरेनीदेखि जलजला जान दुईवटा बाटो प्रयोग गर्न सकिन्थ्यो, तेर्सो र ठाडो । कोही साथी उकालो उक्लेर डाँडैडाँडा बाटो लागे । हामीले भने तेर्सो बाटो समात्यौं ।

लालीगुराँससँग रमाउँदै हामी करिब तीन घण्टाको पैदल यात्रापछि धरमपानी पुग्यौं । ओखरेनीदेखि उकालो लाग्दै गर्दा अब यहाँको लालीगुराँस खान हुँदैन भन्दै हुनुहुन्थ्यो मेयरसाबले । अन्यत्रको गुराँसको फूल औषधिको रुपमा पनि प्रयोग हुने हुँदा खाने गरिन्छ तर उच्च भेगको खान नमिल्ने रहेछ ।

जतिजति माथि उक्लिदै गयौं, रुखपातहरू कम हुँदै गए । जलजला क्षेत्रको अग्लो पहाडको चुचुरोमा धरमपानी पर्दछ । धरमपानीबाट मौसम खुलेको बेला रुकुमको सिस्ने, पुथा हिमाल, धौलागिरी हिमाल दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ । यहाँ जनयुद्धको समयमा शहिद स्तभ बनाइएको छ ।

यसको सुन्दरतामात्र होइन, ऐतिहासिक महत्व पनि छ । युद्धकालमा तत्कालीन माओवादीले यही स्थानबाट रेडियो जनगणतन्त्र सञ्चालन गरेको थियो । रोल्पा नगरपालिकाको सिमाना यहीँसम्म रहेछ । त्यसैले नगरपालिकाले यही ठाउँमा कार्यपालिका बैठकसम्म बस्न भ्यायो ।

यतिबेला विहानको करीब १० बजेको छ । हामीजलजला क्षेत्रमा भएपनि मुख्य गन्तव्यमा पुग्न तीन घण्टा पैदल हिँड्नुपर्छ । पहाड नै रातै देखिने गरी फूलेका लालीगुराँस अनि चारैतिर देखिने हिम चुचुराका तस्विर कैद गर्दै दिउँसो करिब १ बजे मुख्य गन्तव्य जलजलामा पुग्यौं । गुराँससँग कविता, यहाँको कार्यक्रम थियो ।एक घण्टा जतिको कविता वाचन र दृश्यावलोकनपछि हामी थबाङतर्फ झर्यौं । तीन घण्टाको ओरालोपछि थबाङको चालाबाङ पुग्यौं । थबाङबाट चालावाङसम्म जीप आएपछि यात्रा केही छोटो भयो । थबाङ पुग्दा गाउँपालिकाले पनि हामीलाई स्वागत गर्‍यो । त्यसपछि हामी लिबाङतर्फ लाग्यौं ।

यसपटकको यात्रामा केही स्रष्टासितको सामिप्यताले अविष्मरणीय याद दिलाएको छ । साहित्यकारसमेत रहेका नगर प्रमुख पुरन केसी, दीप दर्पण, नवीन विभास, डिबी टुहुरो, नवीन लोचन, देवी गुरुङ, वोयम जी, खेमराज गाउँले र उमा केसीलगायतसितको यात्रा निकै यादगार रह्यो ।

१०० नयाँ पर्यटकीय गन्तव्य मध्ये एक

जलजला नेपाल सरकारले तय गरेको भ्रमण वर्ष २०२० को एक सय गन्तब्यमा सूचीकृत भएको नयाँ गन्तव्य हो । सरकारले सन् २०२० मा २० लाख पर्यटक भित्राउने लक्ष्यसहित भिजन ट्वान्टी-ट्वान्टी अभियान नै शुरु गरेको छ । जसमा जलजला पनि परेको छ ।

राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोषले पदमार्गमा जाने पर्यटकहरुलाई सहज होस् भनेर ठाउँ ठाउँमा बाटो देखाउने साइनबोर्ड राख्न थालेको छ । तल जमिन दलदल गर्ने कपासको भुवामा टेके जस्तो लाग्ने पानी नै पानीले भरिएको छ जलजला । अगाडि निलो आकाश मुनि हरिया साना थुम्का छन् ।

दुर्लभ सेतो गुराँस यहाँको अर्को आकर्षण हो । घोरल, थार, मृग, बँदेल, भालुजस्ता जंगलीजनावर समेत पाइन्छन् । धूपी, बाँज, सेतो गुराँस, लालीगुराँस, भोजपत्र, लेकाली सल्लालगायत वनस्पति र जडीबुटी पाइन्छन् यहाँ । यस्तै डाँफे, मुनाल, कालिज, बँदेल, बाघ, भालु लगायत पंक्षी तथा जनावर पनि यहाँ भेटिन थालेका छन् । युद्धकालदेखि नै जलजलामा वस्तुभाउ चरिचरनमा बन्देज लगाई संरक्षण गरिँदै आएको छ ।

आफ्नो पहिचान, बीरता र ऐतिहासिकता बोकेको जलजलाको दृश्य शब्द र तस्वीरले वर्णन गर्न सकिँदैन । महिनैपिच्छे जलजलाको फरक फरक दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ । चैत वैशाखमा लालीगुराँसले ढकमक्क देखिने जलजलालाई हिउँदमा सेतै हिउँले ढाकेको हुन्छ । भदौ असोजमा दुर्लभ रथबिरथ फूलहरुले सिंगारिन्छ जलजला ।

सयौं जातका बुकी फूलहरुमा सजिएको छ जलजला । फूलमा रमाएका चराहरुको चिरबिर आवाजले कान नै गुन्जायमान गराइदिन्छ । जलजलाको दलदल गर्ने घाँसे मैदानमा आनन्द लिएर बेग्लै अनुभव यहाँ गर्न सकिन्छ ।

जलजलाको ऐतिहासिक महत्वसँगै धार्मिक महत्व पनि उत्तिकै छ । यहाँ बैशाखे पूर्णिमा, ज्येठासी पूर्णिमा र साउने पूर्णिमा आर्थात जनै पूर्णिमामा भव्य मेला लाग्ने गर्दछ । मेलामा मात्रै नभई अरु बेलामा समेत जलजलामा बराहलाई भेँडाको बलिदिन सयौंको संख्यामा पुग्ने गर्दछन् । यहाँ बराह देवताको पूजा गरिन्छ । यहाँ पुगी पूजा गरेर चिताएको पुग्ने धार्मिक विश्वास छ । साथै आफूले आर्जन गरेको धनजनको सुरक्षाको लागि समेत त्यहाँ पुगी पूजा गर्ने चलन छ ।

जलजलामा कैलु बराहा, सतदेव बराह, बज्यु बराह, रानीबज्यु र भामाओडार गरी जम्मा ५ ठाउँमा पूजा र बली दिने गरिन्छ । भेडाभेडी र कुखुराको बली दिइने जलजलामा झाँक्रीमगर र रोकामगर थरका पूजारीबाट पूजाआजा गरिन्छ ।

कसरी पुग्ने जलजला ?

जलजला पुग्न ४ वटा रुट प्रयोग गर्न सकिन्छ । घोराहीदेेखि रोल्पा सुलिचौरसम्मको कालोपत्रे बाटो र करीब २५ किलोमिटर कच्ची मोटर बाटो हिँडेपछि जेलबाङ पुग्न सकिन्छ । त्यहाँबाट करीब ७ घण्टाको पैदल उकालो यात्रापछि जलजला पुग्न सकिन्छ ।

घोराही, होलेरी, मिरुल हुँदै थबाङसम्मको १४० किलोमिटर कच्ची मोटर बाटो गाडीमा गएपछि तीन घन्टाको पैदल यात्रापछि पनि जलजला पुग्न सकिन्छ ।

सोही बाटोको मिरुल टुटु झरेर जानेे बाटो पनि प्रचलित छ । लिबाङ, ओखरेनी, जलजला रुट भने नयाँ हो, जसको आरम्भ यही वर्षबाट भएको छ ।