श्रीस्वस्थानी व्रत केही दिनअघि समापन भयो । तर, यसमाथि बहसको नयाँ श्रृंखला भर्खरै आरम्भ भएको छ सामाजिक सञ्जालमा । सत्तारुढ दलकी एक माननीयले संसदभित्र ‘स्वस्थानीका पानाहरु च्यात्नुपर्ने’ अभिव्यक्ति दिएसँगै यो बहस उब्जेको हो ।

त्यसो त हरेक वर्ष स्वस्थानी व्रतकथा सुरु भएपछि महिलावादी कोणबाट फुटकर टिप्पणी तथा आलेखहरु सञ्चारमाध्यममा आउने गर्छन् नै । तर, तिनीहरुले जनमतलाई खासै प्रभावित पार्न सकेको पाइँदैन । यसपटक सत्तारुढ महिला सांसदबाट संसदभित्रै आवाज उठेकाले बढी तरंग देखिएको हुनसक्छ ।

मंगलबार प्रतिनिधिसभा वैठकको शून्य समयमा बोल्दै सांसद हुन् यसोदा सुवेदी (गुरुङ) ले स्वस्थानीको विरोध गरेकी थिइन् । ब्राह्मण परिवारमा जन्मेकी भए पनि जनजाति कोटाबाट समानुपातिक सांसद बनेकी नेतृ हुन् उनी । तत्कालीन माओवादी नेता देव गुरुङसँग बिहे गरेर जनजाति सुविधा उपभोग गरे पनि उनी श्रीमानको थर प्रयोग गर्न त्यति रुचाउँदिनन् ।

खैर, यो भयो उनको व्यक्तिगत मामला । अब मुद्दामै आउँ ।

यसोदाले  सांसदमा वाचन गरेको लिखित मन्तव्यको एउटा अंश यस्तो थियो :

‘…छाउ संस्कार भत्काउन सरकार, जनप्रतिनिधि, राजनीतिक दल, नागरिक समाज सबैको संयुक्त प्रयासमा सशक्त अभियानको खाँचो छ, जसले धार्मिक अन्धविश्वास भत्काउन सकोस्… छाउजस्तो परम्परा र संस्कारलाई मजबुत पार्ने स्वस्थानी ब्रतकथा र ऋषिपञ्चमी व्रतकथाका पानाहरु च्यात्न सकोस् । ’

सुवेदीले विगतदेखि नै संसदभित्र खासगरी लैंगिक विभेदका मुद्दाहरुमा निकै सक्रियता देखाउँदै आएकी छिन् । कसैले लेखिदिएको भाषणलाई विषयको चुरो नबुझिकन अज्ञानतामै बाचन गरेकी अवश्य होइनन् उनले । तर, विषयको संवेदनशीलता भने उनले ख्याल नराखेको देखिन्छ । धर्मसँग जोडिएका विवादले समाजमा छिटो उत्तेजना सिर्जना गर्न सक्छन् । त्यसैले जिम्मेवार व्यक्तिहरुले यसमा सतकर्ता अपनाउनुपर्छ । यसमा सुवेदी चुकेकी छन् ।  ‘स्वस्थानी कथाले छाउ संस्कारलाई मजबुत पारेको’ भन्ने उनको तर्क एकातर्फ हचुवा छ भने अर्कोतर्फ ‘स्वस्थानीका पानाहरु च्यात्ने अभियान चलाउनुपर्ने’ भन्ने माग आपत्तिजनक छ ।

माननीयले जति सहजरुपमा ‘स्वास्थानीका पानाहरु च्यात्नुपर्ने’ आवाज उठाइन्, त्यति सजिलो कुरा होइन यो । स्वस्थानी एउटा पौराणिक कथासंग्रह मात्र नभएर लाखौं नेपालीहरुको श्रद्धा र आस्था गाँसिएको पवित्र ग्रन्थ हो । नेपालका ग्रामिण क्षेत्रमा मात्र होइन, शहरभित्र शिक्षित/सम्भ्रान्त परिवारमा पनि उत्तिकै चाख लिएर स्वस्थानी पढिन्छ । स्वस्थानी व्रत नेपाली संस्कृतिकै एक अंगजस्तो बनेको छ । त्यसैले कुनै विद्यार्थीले आफ्नो होमवर्क कपी च्यातेजसरी स्वस्थानी किताब च्यात्न सम्भव छैन ।

यो पनि पढ्नुहोस ‘स्वस्थानी ब्रतकथा पहिले नेवारीमा लेखियो, जसमा शिव पार्वती थिएनन्’

हो, स्वास्थानी कथा अहिलेको समाज र सामाजिक चेतनाअनुकुल नहोला । लैंगिक दृष्टिकोणबाट कमि–कमजोरी भेटिएला । तर, यो कुनै संविधान वा कानून त होइन । न सरकारले अनिवार्य गरेको कुनै पाठ्यपुस्तक हो । २१ औं शताब्दीको चेतनाको जगमा स्वस्थानी लेखिएको पनि होइन । त्यसैले यसभित्रका एकाध प्रसंग र संवादहरुलाई उछालेर महिलाविरोधी वा पितृसत्तावादी भन्दै निन्दा गर्नु भनेको आफैंलाई मूर्ख बनाउनु मात्रै हो । सयौं वर्ष अगाडि लेखिएको धार्मिक ग्रन्थलाई त्यस कालखण्डको चेतनाको आलोकमा हेरिनुपर्छ ।

के हो श्रीस्वस्थानी ?

शाब्दिक अर्थमा ‘स्वस्थानी’ लाई ‘आफू बसेको स्थानकी देवी’ भनेर बुझिन्छ । श्रीस्वस्थानीका विषयमा केही दिनअघि अनलाइनखबरमा अमेरिकी सोधकर्ता जेसिका भेन्टिन बिर्कन्होल्जको अन्तरवार्ता प्रकाशित भएको थियो । उनी स्वस्थानीलाई हिन्दू धर्मकी रहस्यात्मक देवीका रुपमा चित्रित गर्छिन् ।

उनी भन्छिन्, ‘स्वस्थानी देवी एक जटिल चरित्र हुन् र अन्य धार्मिक महिला पात्रहरुभन्दा फरक छिन् । अरु देवीभन्दा फरक, उनका साथमा कुनै खास पुरुष पात्र देखिँदैनन् ।’

यो पनि पढ्नुहोस ‘स्वस्थानी ब्रतकथा पहिले नेवारीमा लेखियो, जसमा शिव पार्वती थिएनन्’

स्कन्द पुराणमा स्वस्थानी देवीलाई सुवर्ण, त्रिनेत्रधारी, प्रशन्न मुद्रा भएकी कमल र सिंहासनमा बस्ने, चार हात भएकी देवीको रुपमा चित्रित गरिएको छ । स्वस्थानी देवीका चार हातमध्ये पहिलोमा निलकमल, दोस्रोमा खड्ग तेस्रोमा ढाल र चांैथो हातमा वरदमुद्रा भएको पुराणमा उल्लेख छ ।

नेपालमा आएर तीन वर्ष स्वस्थानीका विषयमा सोध गरेकी जेसिकाको भनाइमा यो कथा सुरुमा नेवारी भाषामा र पछि नेपालीमा लेखिएको हो । उनकाअनुसार स्वस्थानी व्रत परम्परा सुरु भएपछिका दुई सय वर्षसम्म गोमा, चन्द्रवती, नवराज र स्वस्थानी देवीको कथा मात्रै यसमा थियो । पछि तीन भाग थप गरिए । पहिलो शिव–पार्वतीको कथा, दोस्रो, मधु–कैटभको वध र समस्त सृष्टिको कथा तथा तेस्रो कामदेव, वृन्दा लगायत अन्य पात्रको कथा । अहिले हामीले पढ्ने गरेको स्वस्थानी मूलरुपमा भगवान शिवमाथि केन्द्रित छ ।

हिन्दू धर्मग्रन्थको कुरा गर्दा सबैभन्दा प्रख्यात हुन्, रामायण र महाभारत । रामायणले त्रेता युगका भगवान रामको र महाभारतले द्वापरयुगका भगवान कृष्णको कथा भन्छन् । श्रीस्वस्थानीमा चाहिँ सत्ययुगको वर्णन छ ।

महादेव र सतिदेवीको विवाह, अग्नीकुण्डमा सतिदेवीको आत्मदाह, पत्नीको मृत शरीर बोकेर शिवको परिभ्रमण, पार्वतीको रुपमा सतिदेवीको रुपमा पुनर्जन्म र पुनः महादेवसित विवाह स्वस्थानीको मुलकथा हो । साथमा थुप्रै उपकथाहरु छन् । खासगरी, बालिका गोमाको वृद्ध शिव शर्मासँगको विवाहको प्रसंग निकै मर्मश्पर्शी छ ।

स्वस्थानीमा संग्रहित कथाहरु कति वास्तविक र कति काल्पनिक हुन् भन्ने बहसकै विषय हो । आस्तिक मानिसहरुले स्वस्थानी कथामा विश्वास गर्छन् । अरुले काल्पनिक मान्छन् । जे भए पनि सबैले स्वस्थानी कथा चाख लिएर पढ्छन् र सुन्छन् ।

स्वस्थानी कथामा धेरै प्रसंगहरु छन् जुन अहिलेको भौतिकवादी दुनियाँमा असम्भव र हास्यास्पद मानिन्छन् । भगवान विष्णु निदाएका बेला उनको कानबाट मधु र कैटभ राक्षस उत्पत्ति भएका, पार्वतीको मयलबाट गणेश जन्मेको, दक्षप्रजापतिका शरीरमा महादेवले बोकाको टाउको जोडिदिएको जस्ता प्रसंगहरु पत्यारिला छैनन् । तर, जसले भगवानको अनन्त शक्तिमा विश्वास गर्छन्, उनीहरुले पत्याउँछन् । जसरी नपत्याउन पाइन्छ, त्यसैगरि पत्याउन पनि पाइन्छ ।

व्रत परम्परा

१६ औं शताब्दीपछि नेपालमा स्वस्थानी कथाहरु प्रकाशित हुन थालेको र त्यससँगै व्रत बस्ने सिलसिला सुरु भएको पाइन्छ । निश्चित मनोकामनाका साथ विभिन्न नियमभित्र बसेर स्वस्थानी देवीको आराधना गर्नु नै स्वस्थानी व्रत हो ।

स्वस्थानीको व्रत बस्दा मनोकांक्षा पूरा हुन्छ भन्ने जनविश्वास छ । प्रायः महिलाहरुले व्रत लिने भए पनि कतिपय पुरुषहरु पनि स्वस्थानी व्रत लिने गर्छन् । यो व्रतका निश्चित तौरतरिकाहरु छन् । पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म स्वस्थानी व्रत बस्ने प्रचलन परम्परादेखि रहिआएको छ ।

सत्ययुगमा हिमालय पर्वतकी पुत्री पार्वतीले महादेवलाई पति पाउँ भनी भगवान विष्णुको सुझावअनुसार स्वस्थानीको व्रत बसेको सन्दर्भ स्वस्थानी व्रतकथामै उल्लेख छ । यसैगरी गोमा ब्राम्हणीले सप्तऋषीले सिकाएको व्रतविधिअनुसार ब्रत बस्दा उनका छोरा नवराज लावण्यदेशको राजा भएको वर्णन पनि गरिएको छ । लावण्य देश हाल काठमाडौंको साँखु क्षेत्रमा पर्ने विश्वास गरिन्छ । त्यही भएर अहिले स्वस्थानीका व्रतालुहरु साँखुस्थित शालीनदीमा स्नान गर्ने गर्छन् । त्यहाँ व्रत अवधिभर मेला पनि लाग्ने गर्छ ।

स्वस्थानी व्रतमा शरिर र मनको सुद्धतामा जोड दिइएको हुन्छ । दैनिक स्नान गर्नुपर्ने, सुद्ध–सफा पहिरन लगाउनुपर्ने, एक छाक मात्र सात्विक भोजन गर्नुपर्ने, भुईमा सुत्नुपर्ने र हरेक बेलुकी स्वस्थानी व्रतकथा वाचन एवं श्रवण गर्नुपर्ने नियम स्वस्थानीमा वर्णित छन् । यो क्रम पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म चल्छ । यस अवधिमा महिला/पुरुषले शरीरका कुनै पनि अंगको रौं काट्नु नहुने, कसैसँग झगडा गर्न नहुने, मिठो बोलिवचन गर्नुपर्ने लगायत नियमहरु पनि छन् ।

व्रत समापनको दिनलाई साङ्गे भनिन्छ । यस दिन नित्य कथावाचन समाप्त गरी विशेष पूजा गरिन्छ । पुजापछि १०८ पटक परिक्रमा गरी दण्डवत् ढोग गर्नुपर्छ ।

स्वस्थानी व्रत परम्परा नेपालबाहेक हिन्दूहरुको उपस्थिति रहेका अन्य राष्ट्रमा खासै पाइँदैन । कथामा वर्णन गरिएका साली नदी र श्लेशमान्तक बन अनि, सतिदेवीको अंगपतन गरेका शक्तिपिठहरु धेरै नेपालमा भएकाले पनि नेपालीका लागि स्वस्थानी विशेष महत्वको बन्न गएको हो ।

विश्वास र अविश्वास

फेरि मुद्दामा फर्किउँ । पछिल्लो समयमा केही महिलावादीहरुले स्वस्थानीलाई नेपाली महिलामुक्तिकै वाधक जसरी चित्रण गर्न थालेका छन् । स्वस्थानीमा उल्लेखित केही सन्दर्भलाई लिएर उनीहरु यस ग्रन्थको विद्रुपिकरण गर्न उद्यत छन् ।

उनीहरुको दावी छ– ७ वर्षकी गोमा र ८० वर्षका शिव शर्मा ब्राम्हणको विवाह प्रसंगले बालविवाहलाई प्रोत्साहित गर्छ । भेष बदलेर भगवान विष्णुले बृन्दाको सतित्व हरण गरेको घटनाले महिला हिंसालाई बढावा दिन्छ । पिताले श्रीमानको निन्दा गर्दा सतिदेवीद्वारा आत्मदाह गरेको घटनाले महिलालाई कमजोर बनाउँछ । साथै, अहिले सामाजिक सञ्जालमा स्वस्थानीका केही पंक्तिलाई रातो घेरा लगाएर भाइरल बनाउने काम भइरहेको छ ।

माथि उल्लेखित प्रसंगहरु स्वस्थानीमा कसरी प्रस्तुत गरिएका छन् भन्ने पक्ष यहाँ विचारणीय हून्छ । गोमा ब्राम्हणी र शिव शर्मा ब्राम्हणको विवाहलाई भगवान शिवले दिएको एउटा श्रापको दुखद परिणामका रुपमा चित्रित गरिएको छ । यो कथा पढेर कुनै बाबुआमा आफ्नी बालिका छोरी कुनै वृद्धलाई सुम्पिन प्रोत्साहित होलान् त ?

पत्नीको पतिवता धर्मले गर्दा शक्तिशाली बनेका दैत्य जालन्धरलाई बध गर्न भगवान विष्णुले छल गर्छन् । जालन्धरको भेष धारण गरेर बृन्दाको सतित्व हरण गर्ने उनको कदम गलत नै हो भन्ने भाव कथामा प्रष्ट झल्किन्छ । आफूमाथि छल भएको थाहा पाएपछि वृन्दाले विष्णु भगवानलाई नै बन्धक बनाउँछिन् । अर्थात्, गलत काम गर्दा भगवानले पनि एक सामान्य महिलाबाट दण्डित हुनुपर्दोरहेछ भन्ने पाठ सिक्न सकिन्छ ।

आफ्ना पिताले श्रीमानको अपमान गरेको सहन नसकेर सतिदेवीले आत्मदाह गर्छिन् । यो घटनाले कुनै पनि विवाहित स्त्रीको मनोभाव एवं पतिप्रेमको गहिराईलाई दर्शाउँछ । एउटी विवाहिता स्त्रीले आफ्नै बुवाको मुखबाट किन नहोस, श्रीमानको अपमान सहन सक्दिनन् भन्ने यसको पाठ हो ।

अनि, अहिले भाइरल बनाइएका जो पंतिहरु छन्, तिनीहरु नै स्वस्थानीका मूलमन्त्र हुन् त ? पक्कै होइनन् । ती गोमा ब्राह्मणीले एउटा खास प्रसंगमा बोलेका संवादहरु मात्र हुन् जसले उनको चेतनास्तरलाई अभिव्यक्त गर्छ ।

स्वस्थानीले महिनावारीलाई प्रवद्र्धन गरेको वा छाउप्रथालाई बढावा दिएको माननीयको आरोप छ । त्यो पनि सत्य होइन । महिलाहरुले महिनाबारीका बेला आफ्नो सरसफाई, सुद्धता र आराममा ध्यान दिनुपर्ने भाव मात्र स्वस्थानीमा पाइन्छ । यस्तो भाव अरु धर्मग्रन्थमा पनि भेटिन्छन् । जस्तो कि क्रिश्चियनको ग्रन्थ बाइबलले महिनाबारीको रक्तस्रावलाई असुद्ध मानेको छ ।

बाइबलमा भनिएको छ, ‘जब एक महिलाको नियमित रक्त प्रवाह हुन्छ, उनको मासिक चक्रको असुद्धता सात दिन कायम रहन्छ । र, उनलाई छुने व्यक्ति बेलुकासम्म असुद्ध हुन्छ । महिनावारीका क्रममा उनले सुत्ने र बस्ने हरेक कुराहरु असुद्ध हुन्छन् ।’

यस्ता कुरा धर्मग्रन्थहरुमा हुनु स्वाभाविक किन छ भने यी ग्रन्थहरु आज लेखिएका होइनन् । आज विज्ञानले महिनावारीको रक्तस्रावलाई अपवित्र मान्दैन । त्यसअनुसार समाजमा क्रमिक परिवर्तन आइरहेको छ । नेपाली समाजमा आजभन्दा २० वर्ष अगाडि महिनावारी बार्न जुन कडाई थियो, त्यो अहिले छैन । शहरी क्षेत्रमा त धेरै खुकुलो भइसकेको छ । स्वस्थानी पढ्ने महिलाले नै महिनाबारी हुँदा भान्सामा पसेर खाना पकाउन हिच्किचाउँदिनन् । बालविवाहको दर आजभन्दा ५० वर्ष अगाडि कति थियो र आज कति छ लेखाजोखा गरौं ।

त्यसउसले, सामाजिक जागरण वा महिला मुक्तीका लागि स्वस्थानीलाई बाधक देख्नु क्रान्तिकारीहरुको दृष्टिभ्रम मात्र हो ।

बरु स्वस्थानीभित्र बोधगम्य कुराहरु धेरै छन् । भगवान गणेशले ब्रम्हाण्डको सयर गरेर आउन भन्दा आफ्नै पितामाताको परिक्रमा गरेको कथाबाट बाबुआमा ब्रम्हाण्डभन्दा ठूला हुन् भन्ने सन्देश ग्रहण सकिन्छ । छोरा राजा र बुहारी रानी भएपछि गोमाले राजपाटको सम्पूर्ण जिम्मा बुहारीलाई लडाउँदै ढुकुटीको साँचो सुम्पिन्छिन् । यसले युवापुस्तालाई नेतृत्व हस्तान्तरणको अर्थमा बुझ्न सकिन्छ । पत्नीको मृत शरीरलाई सम्पूर्ण अंग पतन नहुञ्जेलसम्म काँधमा बोकेर भौंतारिने भगवान शिवलाई समस्त सृष्टीकै नमूना प्रेमी मान्न सकिन्छ ।

आज नेपाली समाज भ्यालेन्टाइन डेको रौनकमा डुबिरहेको छ । पश्चिमा संस्कृतिलाई यसरी अंगाल्नुभन्दा हाम्रो आफ्नै धर्मग्रन्थका ‘महादेव र सतिदेवी वा शिव पार्वतीलाई प्रेमको प्रतिक मान्दा हुँदैन ?

यो पनि पढ्नुहोस स्वस्थानी च्यात्ने होइन, यसको मर्म बुझौँ

विवादित विषयहरु अन्य धर्मग्रन्थमा पनि पर्याप्त भेटिन्छन् । क्रिश्चियनहरुको ग्रन्थ बाइबलमा समलिंगी सम्वन्ध राख्नेलाई हत्या गर्नुपर्ने भनिएको छ, जुन अहिलेको समयमा आपत्तिजनक लाग्छ । यतिसम्म कि बाबुछोरीका पवित्र सम्वन्धलाई नै धमिल्याउने खालका सन्देशहरु पनि बाइबलमा फेला परेका छन् । बाइबलले दासत्वलाई अनुमति दिएको, नोकरहरुलाई पिटेर तह लगाउनुपर्ने मान्यता राखेको र युद्धको समयमा महिला बन्दीहरुलाई बलात्कार गर्न, पुरुषलाई बहुविवाह गर्न छुट दिएको विषयमा एकाध बुद्धिजिवीहरुले टिप्पणी गरेको भेटिन्छ । तर, कुनै क्रिश्चियन धर्माबलम्बीले यस्ता कुरालाई उछालेर रडाको मच्चाएको पाइँदैन ।

धर्म र माओवादी

जनयुद्धकालमा माओवादीले हिन्दू धर्मविरोधी अभियान नै चलायो । संस्कृतका किताबहरु जलाइए । मृत्यूपछि काजक्रिया गर्न पनि रोक लगाइयो । दशैंमा टीका बहिस्कार गरियो । प्रख्यात पुराणवाचक नारायण पोखरेलको हत्या भयो ।

तर, माओवादीको त्यो उग्रवादी तुजुक अहिले लगभग समाप्त भइसकेको छ । हिजो नारायणप्रसाद पोखरेलको हत्या गर्ने पार्टीका कमाण्डर प्रचण्डकी छोरी रेणु दाहाल चितवनमा क्रिकेट रंगशालाका लागि सहयोग जुटाउन आयोजित महायज्ञमा उत्साहसाथ सहभागी भइन् । संयोगले त्यहाँ पुराणवाचक थिए, नारायणप्रसाद पोखरेलकै छोरा दिनबन्धु । संस्कृतविरोधि आन्दोलनमा सहभागी माओवादी नेताहरु नै पछि संस्कृत बचाउ अभियानमा संलग्न भएका  उदाहरण छन् । धेरैजसो पूर्वमाओवादी नेताहरुले दशैंमा टीका टाँस्न थालिसकेका छन् ।

तर, अझै पनि केही पूर्वमाओवादीमा पुरानो धङधङी बाँकी छ । यशोदाको अभिव्यक्ति त्यसैको द्योतक हो । जतिसक्दो छिटो यो धङधङीबाट ब्यूँझिनुपर्छ उनले । च्यात्ने, जलाउने, ध्वस्त गर्ने, सिध्याउने कुरा गर्न शभ्य समाजमा सुहाउँदा पनि सुहाउँदैन ।

स्वास्थानी कथाभित्रका राम्रा कुराहरुलाई ग्रहण गर्ने र बाँकीलाई नजरअन्दाज गर्ने स्वतन्त्रता हरेक नेपालीमा छ ।  यो नेपाली हिन्दूहरुको मौलिक ग्रन्थ हो । यसको जर्गेना र संरक्षण हुनुपर्छ । स्वस्थानीमा बर्णन गरिएका देशभित्र रहेका स्थानहरुलाई पवित्र भूमिका रुपमा संरक्षण गर्दै धार्मिक पर्यटक आकर्षित गर्ने अवसर अझै पनि हामीसित छ ।