पूर्वीय संस्कृतिमा १६ संस्कारलाई विभिन्न कोणले महत्वपूर्ण मान्ने गरिन्थ्यो । एकातिर संस्कारको हिसाबले त अर्काे तर्फ महिलाहरुको सौभाग्यको लागि समेत श्रृङ्गारको महत्व रहेको पाइन्छ । परापूर्वकालमा यी सुन्दरताका सामग्रीहरु धेरै प्रयोगमा आउने गर्दथ्यो ।
पछिल्लो समय यसको संख्यामा कमी आउँदै गएको छ । परम्परागत सुन्दरताका सामग्रीहरुलाई पछिल्लो समय वास्ता गर्न छाडिएको छ । अहिले त सुन्दरताको क्षेत्रमा काम गर्नेहरुलाई समेत १६ संस्कारको बारेमा जानकारी हुन छाडेको छ ।
पूर्वीय मान्यता अनुसार सोह्र श्रृङ्गारले घरमा सुख र समृद्धि ल्याउने समेत विश्वास गरिन्छ । यदि सजावट शुद्धता र देवत्वको हिसाबले गरिन्छ भने यो प्रेम र अहिंसाको वाहक बन्न सक्छ भन्ने मान्यता पूर्वीय सौन्दर्य शास्त्रमा उल्लेख भएको कुरा हो ।
समाज प्रेम र कोमलताको बाहक हो । यसैले सोह्र श्रृंगारलाई पूर्वीय संस्कृतिमा जीवनको महत्वपूर्ण र अभिन्न अंगका रूपमा लिइन्छ । ऋग्वेदले सौभाग्यको लागि गर्नुपर्ने १६ संस्कारको बारेमा वर्णन गरेको छ । ती १६ श्रृङ्गारका सामग्रीहरु निम्नानुसार छन् ।
बिन्दी
बिन्दी संस्कृत शब्दबाट आएको हो । भगवान शिवको रंग भगवान शिवको तेस्रो नेत्रको प्रतीकको रूपमा यसलाई चिनाउने गरिन्छ । सौभाग्यशाली महिलाहरूले सिन्दुरको साथ आफ्नो निधारमा रातो थोप्ला लगाउनु आवश्यक ठानेर यस्तो लगाउन लागिएको मान्ने गरिन्छ । यो परिवारको समृद्धिको लागि लगाउने गरिन्छ ।
सिन्दुर
नेपाल लगायत उत्तर भारतका प्राय सबै प्रान्तहरूमा सिन्दुरलाई सौभाग्यको प्रतिकको रुपमा लिने गरिन्छ । विवाहको अवसरमा पतिले जीवनभरी साथदिने बाचा सहित अग्नि साक्षी राखेर पत्नीलाई लगाउने सौभाग्यको सामग्री हो, सिन्दुर । नेपालमा सिन्दुर लगाएपछि मात्रै कुनैपनि महिला र पुरुषको विवाह संस्कारले पूर्णता पाउँछ । विवाहपछि आफ्नो पति जीवित रहेसम्म सधैं महिलाले सिउँदोमा सिन्दुर लगाउने प्रचलन छ।
गाजल
गाजल आँखाको श्रृंगार हो । यसले केवल आँखाको सुन्दरतालाई मात्र बढाउँदैन, दुलही र उसको परिवारलाई नराम्रा नजरबाट बचाउन समेत मद्दत गर्छ ।
मेहेन्दी
मेहेन्दी बिना कुनैपनि सौभाग्यशाली महिलाको श्रृंगार अपूर्ण मान्ने गरिन्छ । विवाहको समयमा, दुलही र परिवारका सदस्यहरु र महिलाहरू जो विवाहमा आउँछन् । उनीहरू खुट्टा र हातमा मेहेन्दी लगाउने गर्छन् । यो पछिल्लो समयको चर्चित संस्कार हो । यो विश्वास छ कि नवविवाहितको हातमा बाक्लो मेहेन्दी जसको छ उसैलाई पतिले बढी माया गर्छन् ।
विवाहको पोशाक
नेपालमा दुलहीलाई सामान्यतया विवाहको समयमा रातो सारीमा सजाउने गरिन्छ । अरु पनि धेरै रातो रंगकै घाघरा, चोली र ओढनीमा सजिएर विवाहमा आउने गर्छन् । यही संस्कार भारतको पनि विभिन्न स्थानहरुमा पाइन्छ । विवाहको संस्कार मात्रै नभएर श्रृङ्गारको एउटा सामग्री पनि हो रातो बस्त्र । यही रंगको बस्त्रमा नै धेरै मानिसहरु सजिने गर्छन् ।
गजरा
जबसम्म दुलहीको शिरमा सुगन्धित फूलको सुगन्ध हुँदैन । उनको श्रृंगार फिक्का देखिन्छ । सौभाग्यशाली महिलाहरूले हरेक दिन आफ्ना कपालमा विभिन्न किसिमका फूलको मालाहरु लगाउँछन् । जसलाई गजरा भन्ने गरिन्छ ।
माग टीका
सिउँदोको बिचमा लगाइएको यस्ता सुनका गहनाहरुले सिन्दुरको साथ दुलहीको सौन्दर्यलाई बढाउने गर्छ । यो विश्वास छ कि नवविवाहितहरुले टीकाको माथि टाउकोको बिचमा यस्तो लगाइन्छ । ताकि विवाह पछि तिनीहरू सधैं आफ्नो जीवनमा सही र सीधा मार्गमा हिँड्न सक्दछन् । साथै, उनीहरू कुनै पक्षपात बिना नै सही निर्णय लिन सक्छन् भन्ने मान्यता पनि राखिन्छ ।
बुलाकी
विवाहको अवसरमा पवित्र अग्निमा सात फेरी लिएपछि नवविवाहित जोडीलाई देवी पार्वतीको समानमा मानेर पूजा गरिन्छ । यस्तो मानिन्छ कि सौभाग्यशाली महिलाले बुलाकी लगाउँदा श्रीमानको स्वास्थ्य र सम्पत्ति बढ्छ । नेपाली महिलाहरू सामान्यतया नाकको देब्रेपट्टि गहना लगाउँछन् । जबकि दक्षिण भारतमा नाकको दुबै भागमा नाकको बीचमा भागमा सानो नाकको औंठी पनि लगाउँछन्, जसलाई बुलाकी भनिन्छ ।
कर्णफूल (झुम्का)
कानमा लगाइएने यो गहना धेरै सुन्दर आकारहरूमा आउनेगर्छ । जसलाई चेनको साहाराले बाँध्ने गरिन्छ । विवाहपछि महिलाले कानमा झुम्का लगाउनु आवश्यक मानिन्छ । यसको पछाडि एउटा मान्यता छ कि विवाहपछि बुहारीले अरूको कुरा सुन्नबाट टाढा बस्नुपर्छ । विशेष गरी पति र सासुकाको कुरा सुन्नु हुँदैन भन्ने पहिलेको मान्यता रहेको थियो ।
हार
घाँटीमा लगाएको सुन वा मोतीको हार आफ्नो पतिप्रति महिलाको प्रतिबद्धताको प्रतिक मानिन्छ । हार लगाउनुको पछाडि स्वास्थ्यको कारणहरू पनि छन् । त्यहाँ घाँटी र वरपरका क्षेत्रहरूमा केही दबाब बिन्दूहरु रहेको मानिन्छ ।
त्यसलाई पनि यी सौन्दर्य सामग्रीहरुले प्रभावित बनाएर शरीरको धेरै भागहरूलाई फाइदा पुर्याईरहेका हुन्छन् । यो हार सुन्दरताको प्रतिकको रुपमा समेत लिने गरिन्छ । दक्षिण र पश्चिम भारतका केही प्रान्तहरूमा दुलहाले दुलहीको घाँटीमा माला लगाउने रीतिलाई पनि त्यस्तै महत्व दिइन्छ ।
आर्मलेट
यो गहना सुन वा चाँदीको हुन्छ । कठोर आकारको साथमा यसको निर्माण गरिएको हुन्छ । यसलाई आर्मलेट भनिन्छ । पहिले, सौभाग्यशाली महिलाहरूलाई सधैँ आर्मलेट लगाउन आवश्यक पर्छ । यो विश्वास गरिन्छ कि महिलाले पारिवारिक धनको रक्षा गर्न र खराब शक्तिसँग जीत गर्नको लागि समेत यो आर्मलेट लगाउने गर्छन् ।
ब्रेसलेट
सुनबाट बनेको ब्रेसलेटलाई अठारौं शताब्दीको सुरुदेखि नै सौभाग्यको प्रतिकको रुपमा मान्ने गरिन्छ । हिन्दू मान्यता अनुसार सासु र बुहारीबीचको पहिलो भेटमा यो सासुले बुहारीलाई दिने गरिन्छ ।
कमरब्यान्ड
कमरब्यान्ड कम्मरमा लगाउने एक किसिमको गहना हो । जुन महिलाले विवाह पछि लगाउँछन् । जसले तिनीहरूको स्लिम शरीरलाई अझ आकर्षक बनाउँछ भन्ने मान्यता छ । सुन वा चाँदीबाट बनेको यस गहनाको साथ घुमाउरो आकर्षक औंठी पनि लगाउने गरिन्छ । जसमा नवविवाहित जोडीले आफ्नो कम्मरमा केही गुच्छाहरु झुण्ड्याउँछन् ।
औंठी
औंलामा औंठीको जस्तो लगाईएको यस गहनालाई अर्सी वा थम्ब भनिन्छ । परम्परागत रूपमा लगाइएको यस गहनाको बीचमा सानो ऐना पनि हुन्छ । पहिले पहिलेको संयुक्त परिवारमा नवविवाहित जोडी सबैको अगाडि पतिलाई औंठीको ऐनामा देखेपछि अरुसँग चुपचाप बस्छिन् भन्ने मान्यता थियो ।
पाउजु
खुट्टामा लगाएको यस गहनाको मधुर ध्वनिले घरका प्रत्येक सदस्यलाई नयाँ दुलहीको रुपमा जनाउने प्राचीन मान्यता थियो । विगतमा, पाउजुको आवाजले घरका बुढाबुढी पुरुष सदस्यहरूलाई बुहारी आउँदैछिन भनेर थाहा गराउँथ्यो भन्ने मान्यता छ । त्यस्तै, पाउनुको छमछम आवाजले दुलहीको हिँडाईको चाललाई समेत नियन्त्रण गर्ने भएकोले पनि यसलाई सोह्रा श्रृङ्गारमा राख्ने गरिन्छ ।