लकडाउन भनेको जेल प्रोटोकल हो । प्राय : लकडाउन भनेको एक प्रकारको आपतकालीन प्रोटोकल हो । जसले मानिसलाई कुनै विशेष परिस्थितिका कारण आफू रहेको ठाउँ घरबाट बाहिर निस्कन प्रतिबन्ध लगाइन्छ । पब्लिक क्वारेन्टिनसँग जोडिएको हालको लकडाउनसंग भने इमरजेन्सी र प्रिभेन्टिभ दुवैको सम्मिश्रण छ ।
इतिहासका पछिल्ला थुप्रै घटनाक्रम लकडाउनबाट गुज्रेका छन् । भारत सरकारले धारा ३७० हटाउँदा टेरोजिम्म थ्रेट भनेर जम्मू काश्मिरमा लकडाउन गरेको थियो । सेप्टेम्बर २००१ मा अलकायदाले अमेरिकामा आक्रमण गर्दा लकडाउन विधि प्रयोग भएका पछिल्ला उदाहरणहरु हुन् ।
लकडाउनको कारण वातावरणमा भने व्यापक सुधार आएको पाइन्छ । लकडाउनका कारण सारा विश्व जगत नै बन्द भएको अवस्था भएकाले सम्पूर्ण कार्यहरु ठप्प भएकाले प्रकृतिमा सन्तुलन आउन थालेको देखिन्छ । अहिलेको प्राकृतिक सुधारहरु नियाल्ने हो भन्ने जुन कुराहरु हामी कथाको रुपमा आफ्ना हजुरआमा र हजुरबुवाबाट र किताबहरुमा पढेका थियौं, त्यो दृश्य हामी आफ्नो अगाडि देख्छौं ।
कोइलीको मधुर स्वर, म आफ्नो मातृस्थल अर्थात आफनो गाउँमा सुन्थे । कोइलीको मधुर स्वर अस्ति मैले पाँच वर्षको काठमाडौं बसाइँमा पहिलोचोटि काठमाडौंको आकासमा सुनें ।
यति मात्र होइन, अहिले चारै दिशामा हराभरा देखिन्छ । लाग्छ कि हाम्रा पूर्खाहरुले हामीलाई सुनाएका प्रकृतिको वर्णन सत्य सावित भएको छ ।
पुरानो समयको तुलनामा समग्र जनसंख्या र शहरीकरणको कारण जमिनको प्रयोगमा परिवर्तन आउने बित्तिकै वातावरणमा हामीले निर्भर गर्ने तरिका परिवर्तन भएको छ, जब मानिसहरूले ठूलो मात्रामा वातावरणीय क्षतिको कारण बिनास्रोतहरू प्रयोग गर्न सक्दछन्। यद्यपि कुशल कार्यक्रम, योजना र नीतिको अभावले ठूलो ध्यान दिइएको छैन।
यसबाहेक, हालसालै मस्यौदा गरिएको वातावरण संरक्षण विधेयकले केन्द्र वा प्रान्तीय सरकारलाई वातावरण निरीक्षकका रूपमा कुनै पनि अधिकारी नियुक्त गर्न अनुमति दिन्छ। यो तेज र निराशाजनक छ।
जबसम्म ब्यवसायिक योजना र नीतिहरू वातावरणीय स्नातकहरूलाई परिचालन गर्ने लक्षित वातावरणीय मुद्दाहरूको आधारमा गठन हुँदैनन् र प्याटेन्ट पहुँचको रूपमा चिह्नित गरिन्छ, यो संवेदनशील क्षेत्र आउने दिनमा कमजोर हुनेछ।
लगभग सबै वातावरणीय मुद्दा देशमा सबैभन्दा खराब अवस्थामा छ। शहरी शहरहरूमा वातावरणीय हावा र नेपालको ग्रामीण भागमा भित्री वायु प्रदूषण- जहाँ खाना पकाउन असक्षम स्टोभहरू प्रवल छन्- श्वासप्रश्वासका रोगहरूका लागि जिम्मेवार छ।
वायु प्रदूषणले गर्दा हरेक वर्ष हजारौंको मृत्यु हुन्छ। आजको विश्वव्यापी मौसम परिवर्तन पनि चिन्ताको विषय बनेको छ र परिवर्तन हुने मौसमको अनुकूलता प्राथमिकतामा रहेको छ- जस्तै ग्रीनहाउस उत्सर्जनमा कमी।
मौसम परिवर्तनमा कार्यरत संस्थाको भर्खरको रिपोर्टले देखायो कि कार्बनडाइअक्साइडको स्तर मानव इतिहासको पहिलो पटक वायुमण्डलमा पीपीएम नाघेको छ र नेपाल जलवायु परिवर्तनको प्रभावको सामना गर्न सक्ने अवस्थामा छ।
यस्तो परिदृश्यमा, प्रभावकारी नीतिहरू, जनशक्ति र ठूलो बजेटलाई तत्काल जलवायु परिवर्तनको प्रभावहरूलाई कम गर्न आवश्यक छ; यद्यपि सरकारले त्यस्तो कुनै पनि कदम चालेको छैन। गैरसरकारी संस्थाहरूले वातावरणीय संरक्षण गतिविधिहरूमा लागिरहेको देखिन्छ । राज्यको सक्रिय सहभागिता र यसको पर्याप्त स्रोतहरूको परिचालनबिना यस्ता कार्यहरू कहिल्यै पर्याप्त हुँदैनन्।
नेपालमा फोहोर व्यवस्थापनको सन्दर्भमा पनि यस्तै अवस्था छ। देशका धेरैजसो क्षेत्रहरू ढोका-ढोका फोहोर संकलन प्रणालीबाट वञ्चित छन्। त्यसोभए, प्रदूषणको प्रमुख स्रोत भएको हानिकारक फोहोरलाई जलाउने उपायको खोजीमा बाहेक अरू विकल्पहरू फेला परेनन्। फोहोर कलन प्रणाली भएका क्षेत्रहरूमा पनि फोहोर प्रशोधन हुँदैन तर फोहोरमैला साइटहरूमा फालिन्छ। सीमित संख्याको ल्यान्डफिल साइटहरू, जसले फोहोरलाई रि-साइकल गर्दैनन्, फोहोर व्यवस्थापनमा कहर सिर्जना गर्दछ।
यस समस्यालाई सम्बोधन गर्न नेपालले तत्काल केही कदमहरू चाल्नु पर्छ। चलिरहेका गतिविधिहरूको पर्यवेक्षण र अनुगमनका लागि प्रत्येक प्रदेशमा वातावरण परिषद् गठन र वातावरणीय कार्यक्रमहरूको प्रभावकारिता आवश्यक छ। यसबाहेक, अस्पताल संरक्षण, विश्वविद्यालय, नगरपालिका जस्ता संस्थाहरू र विविध उद्योगहरूमा समेत देशव्यापी वातावरण संरक्षण समिति गठन हुनुपर्दछ। वातावरणको विशिष्ट समस्या र पक्षमा केन्द्रित हुन संस्थागत समितिहरूलाई थप उप-विभाजन गर्न आवश्यक छ।
ग्रामीण क्षेत्रका लागि, इनडोर वायु प्रदूषणलाई वैकल्पिक टेक्नोलोजीहरू प्रयोग गरेर रोक्न सकिन्छ, जस्तै सुधारिएको खाना पकाउने चुल्हो, पानी र माटो प्रदूषणका लागि नियन्त्रण उपायहरू पनि कार्यान्वयन गर्नु आवश्यक छ र यी सबै गठन समितिहरूमा गर्न सकिन्छ। वातावरणीय संरक्षण र व्यवस्थापनमा दिगोपनको लागि स्थानीय, उप-राष्ट्रिय र राष्ट्रिय स्तरमा सम्बन्धित सरोकारवालाहरू बीच नियमित अन्तरक्रिया र नीतिगत संवाद पनि यत्तिकै अपरिहार्य छ।
आज कोरोनाजस्तो माहामारी रोग देखिनुमा कतै न कतै वातावरण प्रदूषण पनि एउटा ठूलो कारक रहेको देखिन्छ । वातावरण प्रदूषणका कारण विश्वकै मानवको साथ साथै सम्पूर्ण जीव जन्तुको आयु घटको छ । कुनै पनि सिस्टम चलाउन सम्पूर्ण सिस्टम संचालनको लागि चाहिने प्रक्रियामा सन्तुलनको जरुरी हुन्छ ।
त्यसैले हामी मानव पृथ्वीको प्राकृतिक प्रक्रियाको सिस्टमलाई अवरोध नगरौं ।अनि मात्र प्रकृतिको प्रक्रिया पूरा हुन्छ र प्राकृतिक सन्तुलन कायम रहनेछ । जसको कारण मानव लगायत पृथ्वीको सम्पूर्ण जीव जन्तुको जीवनमा पनि सन्तुलन हुनेछ । हामी सम्पूर्ण विश्व जगत नै अहिले कोरोनाको माहामारीबाट जुधिरहेका छौं । आशा गरौँ यसबाट हामी चाँडै बाहिर आउने छौं र आफ्नो सामान्य जीवन पूर्ण नयाँ जोश जाँगर र नयाँ तरिकाबाट सुरुवात गर्नै छौँ ।
हामी वातावरण संरक्षणमा जोरदारका साथ लाग्नुपर्दछ । हामी अब आफूसंग बाचा गर्नुपर्यो की हामी अबदेखि प्रकृतिको विनाश हुने कार्य गर्दैनौँ र अरुलाई पनि गर्न दिन्नौँ । हामी आफनो ठाउँलाई हराभरा बनाउँछौं र प्रदूषण हुने कार्य पनि गर्दैनौँ । पृथ्वी हामी सबैको साझा घर भएकाले हामी सबै मिलेर यसलाई जोगाउँ र माया गरौं । अनि मात्र पृथ्वी माताले हामीलाई जोगाउने र माया गर्नेछिन् ।
