इतिहासको पृष्ठ : त्रिभुवन–चन्द्र मिलेटरी अस्पताल

नेपाली इतिहास, संस्कृति एवं पुरातत्त्वका चिरपरिचित अध्येता डा गोविन्द टण्डनको इतिहासका थप पृष्ठहरू शीर्षकको पुस्तक साङ्ग्रिला बुक्सले भर्खरै बजारमा ल्याएको छ।

ऐतिहासिक एवं पुरातात्त्विक स्थल, लिच्छविकालिक समाज एवं इतिहासका विविध पक्ष, मठमन्दिर, गुठी व्यवस्था, धर्म, संस्कृति, साँस्कृतिक सम्पदा संरक्षण सम्वर्द्धन लगायत केही इतिहासपुरुषबारे यसमा चर्चा गरिएको छ।

पहिले प्रकाशित एवं अप्रकाशित गरी झण्डै ६७ वटा विभिन्न शीर्षकका लेखको सङ्ग्रह भएको यस पुस्तकमा मालीगाउँमा वि. सं. २०४९ मा पाइएको संवत् १०७ को जयवर्माको मूर्तिको विषयमा स्वदेशी विदेशी विद्वान्हरूको प्रचलित धारणाभन्दा फरक दृष्टिकोणले यस पुस्तकमा अध्ययन गरिएको छ।

उक्त पुस्तकको एक अंश इतिहासको पृष्ठ : त्रिभुवन–चन्द्र मिलेटरी अस्पताल  यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ :  

सैनिकहरुको सुविधाको दृष्टिकोणले स्थापना गरिएको त्रिभुवन–चन्द्र मिलेटरी अस्पताल नेपालको पहिलो सैनिक अस्पताल हो । त्यसभन्दा अगाडि वि.सं. १९४७ मा वीर अस्पताल तथा वि.सं. १९६१ मा भादगाउँ अस्पताल खुलेको थियो ।

नेपालले पहिलो विश्वयुद्धमा बृटिश सरकारहरुलाई सहयोग गरेवापत प्राप्त रकमले त्रिभुवन–चन्द्र मिलेटरी अस्पतालको स्थापना गरिएको हो । यसैले यो अस्पताललाई ‘महासंमर स्मारक अस्पताल’ पनि भनिन्छ । यसको उद्घाटन वि.सं. १९८३ भाद्र २४ गते बिहीबारका दिन भएको थियो ।

यसको उद्घाटन श्री ५ महाराजाधिराज त्रिभुवनबाट भएको थियो तथा श्री ३ चन्द्रको पनि उपस्थिति थियो । उद्घाटन समारोह भव्यसँग आयोजन गरिएको थियो । त्यो एक किमिसले सैनिकहरुको महादिनै थियो भने हुन्छ । निजामतीतर्फ आमन्त्रित हुनेहरुमा धर्माधिकारी तर्कराज पण्डित, गुरुराज हेमराज पण्डित, बडाकाजी मरिचमानसिंह तथा मिरसुब्बा अष्टमानसिंहमात्रै जम्मा चार जवानलाई आफूखुशी लुगा तथा टोपी लगाइ समारोहमा सामेल हुने उर्दी थियो । उद्घाटन समारोहको सानो झलक यहाँ प्रस्तुत गर्नु सान्दर्भिक हुनेछ ।

सैनिक जवानहरु अस्पतालको पूर्वतर्फ टुँडिखेलमा जम्मा भएका थिए । श्री ५ बडामहारानीलगायत श्री ३ बडामहारानीहरुको लागि महाकालस्थानमा बस्ने व्यवस्था गरिएको थियो । श्री ५ महाराजाधिराज तथा श्री ३ महाराजको लागि अस्पतालभित्र माथि उक्लने बरण्डामा बस्ने व्यवस्था मिलाइएको थियो ।

बृटिश दूतको पनि त्यस वेला उपस्थिति थियो । साथै उद्घाटन कार्यक्रममा कम्याण्डर–इन–चिफ, पकज, पुकज, दकज, उकज, जनरल बहादुरशमशेर, लेफ्टिनेन्ट जनरल अग्निशमशेर, लेफ्टिनेन्ट जनरल सिंहशमशेर तथा अरु जनरलहरु उपस्थित थिए ।

सो बरण्डाको दायाँतर्फको डायसमा रोलवाला लेफ्टिनेन्ट कर्णेलसम्म बसेका थिए भने बायाँतर्फ मेजर शेरशमशेर, मेजर खम्बशमशेर, मेजर हिरण्यशमशेर, बडागुरुज्यू, माहिला गुरुज्यू, मिष्टर बुफोर्ड र उनको साथ आएका कप्तान थिए । अरु दुई मेमहरुको लागि पनि त्यही बस्ने व्यवस्था गरिएको थियो ।

दायाँ–बायाँ चोसेमुनि अन्य सैनिक अफिसरहरु खडा थिए । दक्षिणतर्फ पटाङ्गिनीको पालमा कर्णेलहरु थिए भने उत्तरतर्फको पालमा बाबुसाहेवहरु थिए । त्यस वेला वसन्तपुर चौतरियाका भाइहरु तीन जना, सल्यानी राजा, बृगेडियर कर्णेल दलबहादुर, सुब्बा भरतमणि, सर्दार नारायणभक्त, मि.सु. राममणि, सुब्बा तीर्थराज, नासु कालिचरण, हरमणि, केदारमणि, अरु डाक्टर र माष्टर गरी चार जना उपस्थित थिए ।

धीरशमशेरको शालिकको सिक्रीभित्र निजामती अफिसर, लिगेशनका कर्मचारीहरु थिए । हजुरिया गारदहरु मुर्दाघरनिरको चौरमा रह्यो भने दक्षिणतर्फ पालदेखि पछाडि रैफल ब्याण्ड रह्यो । ढोकामा दायाँ–बायाँको पर्खाल जोडिएर निसानहरु रहेको थियो । ढोकादेखि भित्रको सडकको दायाँ–बायाँ पाँच–छ कदमको दूरीमा भाला लिएका जङ्गी पोशाक लाएका सेन्ट्रीहरु लहरै उभिएका थिए ।

उद्घाटन कार्यक्रम हेर्न आउने सर्वसाधारण दर्शकहरुमा घच्चाघच्ची नहोस् भन्ना खातिर आवश्यक प्रहरी खटाउने काम जनरल बबरशमशेरलाई सुम्पिएको थियो । प्रहरीबाट नपुगेमा जङ्गीबाट खटाउने बन्दोबस्त भएको थियो । मञ्च तथा कार्यक्रमस्थलको सजावटको जिम्मा ले.क. रुद्रबहादुर कुँवरलाई दिइएको थियो ।

अस्पतालको अगाडि र दक्षिणतर्फ कौसी–कौसीमा, पूर्वपट्टिको सडकदेखि वीर अस्पतालको पर्खालसम्म दायाँ–बायाँ बाँस गाडी तोरण, झण्डा राखी सजधजसाथ सिँगारिएको थियो । अस्पताल क्याम्पको ढोकाभित्र सडकको दायाँ–बायाँ बृजलोडर तोप –२ मेसिनगन –२ राखी सजाइएको थियो ।

अस्पतालको कौसी, झ्याल तथा पर्खालहरुमा सिंहदरबारबिजुलीअड्डाबाट बालगिरिमा ल्याइएको चिमहरु बिजुलीअड्डाका कालिगढहरु खटी बालेका थिए । अस्पतालको उद्घाटन सुनको ताल्चा खोली गरिने भएकोले ताल्चा, साँचो र अन्त्रापलाई सुनको जलप लगाउने कामको जिम्मा कर्णेल भूपालशमशेर ज.ब.रा. लाई दिइएको थियो ।

त्रिभुवन–चन्द्र मिलेटरी अस्पतालको वास्तुकार कम्याण्डर कर्णेल किशोरनरसिंह राणा थिए । उद्घाटन कार्यक्रमको बेला उनैले अस्पताल निर्माणसम्बन्धी जानकारी प्रस्तुत गरेका थिए । अस्पतालको उद्घाटन श्री ५ त्रिभुवनबाट भएको थियो । त्यस अवसरमा प्रधानमन्त्री श्री ३ चन्द्रले लामो भाषणै जाहेर गरेका थिए ।

भाषणमा उनले अङ्ग्रेज सरकारसँगको सम्बन्ध, नेपालले पुर्‍याएको सहयोग, पहिलो विश्वयुद्धमा देखाएको वीरता र प्रशंसा गर्न चुकेका छ्रैनन् । भाषणमा एक ठाउँमा भनेका छन्– ‘आफ्ना प्रजाको भलाइ र आफ्नो मुलुकको उन्नतिका निमित्त गर्नुपर्ने सबै काम– कुरामा अवस्था हेरी सकेसम्म पूरा गराउने हिसाबबाट मैले कामकाज गरेको छु ।

फलानाले प्रजाको असल गर्नामा र मुलुकको उन्नति बढाउनामा समेत भरमग्दुर गरेका रहेछन् भन्ने कुरामा पछि– पछिकाले पनि गुन मानी दिए भने मैले गरेको राजकाजमा सबैभन्दा ठूलो गौरव र सन्तोषको कुरा त्यही हुन जानेछ’ । त्यही समारोहमा उनले क्षयरोगका बिरामीहरुका लागि ‘स्वास्थ्यगृह’ (Santorioum) स्थापना गर्ने उद्देश्यले सात लाख छुट्टयाएको घोषणा गरे ।

आफ्नो भाषणको अन्तमा उनले श्री ५ महाराजाधिराजलाई अस्पतालको उद्घाटन गरिबक्सन जाहेर गरेका थिए । उनले त्यस वेला जे भाषणमा बोले त्यसलाई हेर्दा राजकाज गर्ने सर्वेसर्वा व्यक्ति नै आफैलाई देखाएका छन् । राजा नाममात्रका हुन, खोपाका देवतासरह हुन भन्ने जस्तो देखाउन कुनै कसर छोडेका छैनन् ।

कार्यक्रमको समाप्तिपछि जङ्गीतर्फ भोलिपल्ट शुक्रबार र पर्सिपल्ट शनिबार गरी दुई दिन तथा निजामतितर्फ भोलिपल्ट शुक्रबार एक दिन बिदाको घोषणा गरियो । त्यस्तै चारभञ्ज्याङभित्र तीन रात दुई दिन अर्थात् साठी घण्टा जुवा फुक्यो ।

अस्पतालनिर्माणमा प्रशंसनीय कार्य गरेवापत चिफ इञ्जिनियर किशोरनरसिंह राणालाई निजको साविक खान्गी रु ९४००।– मा थप रु ६००।– गरी वार्षिक रु १०, ०००।– सहित कम्याडिङ कर्णेल र रु २०००।– बकस दिई उनलाई दर्शन गराइयो ।

निर्माणकार्यमा संलग्न देहायका व्यक्तिहरुलाई मो. रु. १५००।– बकस दिइएको थियो–

१. कप. पहलमान कटुवाल छेत्रीके २०० ।
२. हाकिं चन्द्रविक्रम सिजापतिके ९५० ।
३. कोते शेरबहादुर षड्काके ७५ ।
४. नासु आसाराम श्रेष्ठके ५० ।
५. भडारे लक्ष्मीप्रसाद पाध्याके २० ।
६. नौसिँदा पृथीबाहादुरके १२ ।
७. ज्मादार गणेश बहादुरके १५ ।
८. सुर्जे ४।३ नं ह. भिम बहादुरके १५ ।
९. गणेश १।३ सि. जनक पाध्याके १० ।
१०. सुर्य्ये ८।५९ सि. धनराज अधिकारीके १२ ।
११. प प्र २।३१ सि. जुद्धबहादुरके १२ ।
१२. ध्यास्कामीती (?) ८।२ नं नं अ. लालबहादुरके १० ।
१३. ऐ. ८।१३ प्रतीम कार्कीके १० ।
१४. ऐ ८।१० सी रमन वाहादुरके १० ।
१५. ऐं ८।१४ सी गोपाल मगरके १० ।
१६. सीकर्मी नाईके रत्नमानके ८० ।
१७. दकर्मी नाईके वुद्धीमानके ७५ ।
१८. वज्रकर्मी नाईके सीधीलालके २५ ।
१९. चीत्रकारी हर्ष वहादुरके २० ।
२०. लोहकर्मी नाइके वीरमांसीके २५ ।
२१. ज्यामी नाइके हर्षबहादुर ज्यापुके १० ।
२२. दकर्मी नाईके कुलवहादुरके ३० ।
२३. सीकर्मी दकर्मी लाई बदनामके २७ ।
२४. दकर्मी नाइके जुजुमान के ८० ।
२५. प्रा (प्रा?) पस कुलवहादुर के ६० ।
२६. वज्रकर्मी नाईके कासीवाक २५ ।
२७.  फष्टमीस्त्री आसामदुक के १२५ ।
२८. प. हरिलालके २० ।
२९. डकर्मी नाईके कृष्णवहादुरको १० ।
३०. पानी अडाके २५ ।
३१. वीजुली अडाके २५ ।
३२. सेद्घरमा झ्याल ढोका वनाउने सीकर्मी के २५ ।
३३. पै जं ज्या अ‍ैमान सीं लामाके १५ ।
३४. डोजं ज्मा सेते लामाके १२ ।
३५. पैजंह लालवीर लामाके १० ।
३६. जाचकी कारींदा मोली लालके १० ।