‘नोटको सुरक्षा सबै नागरिकको जिम्मेवारी हो’

धेरैजसो साना दरका नोट चाँडै काम नलाग्ने हुने गरेका छन् । ५०० र १ हजार रुपैयाँको नोट कम मैलिने गर्छ । १०० रुपैयाँका नोटहरू पनि कम नै मैलिन्छन् । धेरै चाँडो काम नलाग्ने हुने भनेका ५ रुपैयाँ, १० रुपैयाँ, २० रुपैयाँ लगायत साना दरका नोटहरू हुन् ।

काम नलाग्ने भएर आएका नोटहरू राष्ट्र बैंकमा जलाउने गरिएको छ । झुक्रिएका तथा काम नलाग्ने नोटहरू राष्ट्र बैंकको थापाथली, नेपालगञ्ज, वीरगञ्ज, पोखरा, विराटनगर, धनगढी, जनकपुर र भैरहवा शाखा कार्यालयहरूमा जलाउने गरिएको छ ।

बैंकहरूले यस्तो नोटहरू जम्मा गरेर राष्ट्र बैंकमा बुझाउँछन् । सर्वसाधारणबाट आएका मैला भएका नोटहरूलाई बैंकहरूले बजारमा पठाउने र नपठाउने गरी दुई भागमा वर्गीकरण गर्छन् । बजारमा पठाउन योग्य नोट बजारमा जाने भए, धेरै काम नलाग्ने भएका नोटहरू भने राष्ट्र बैंकको ढुकुटीमा जम्मा हुन्छन् । जति रकम दिन्छन् त्यो रकम बैंकहरूको खातामा जम्मा हुन्छ । अनि काम नलाग्ने नोट चाहिं जलाउने प्रक्रियामा लगिन्छ ।

जम्मा भएका नोटहरूबाट राष्ट्र बैंकमा झुत्रा तथा पुराना, प्वाल परेका, च्यातिएका, रंग दलिएका, मैलिएका, टेप टाँसिएका र कोरिएका नोट र सुकिला नोटहरू छुट्याउने गरिएको हुन्छ । कुनै कुनै नोटहरू बजारमा पठाउन योग्य छन् भने सेतो स्टिकर टाँसिन्छ र बजारमा पुनः चलनचल्तीमा पठाइन्छ ।

चलनचल्तीमा पठाउन अयोग्य ठूला दरका नोटहरूमा तीन वटा प्वाल पारिन्छ ।

नोट जलाउने काम राष्ट्र बैंकको केन्द्रीय कार्यालयमा मात्रै हुँदैन । क्षेत्रीय कार्यालयहरूमा पनि जलाउने नोटको मुचुल्का तयार पारेर म्यानेजरले निर्णय गरेर जलाउने हो । यसरी नोट जलाइसकिएपछि केकति जलाइयो सोको सम्पूर्ण जानकारी मुद्रा व्यवस्थापन विभागमा पठाउने हो । तर अहिले यसरी नोट जलाउने क्रम पनि बन्द हुँदैछ ।

नोटलाई जलाएर खरानी बनाउने होइन, नोटलाई ब्रिकेट बनाउने हो । ब्रिकेट बनाउनका लागि राष्ट्र बैंकले मेसिन खरीद गरेर समेत ल्याएको छ । काम नलाग्ने पैसाहरू नष्ट गर्न ठिक्क पारिएका हुन्छन् । जसलाई मेसिनमा हालेर पेलेर ब्रिकेट बनाउँछ ।

यसरी बनेको ब्रिकेट भनेको तराईतिर गाउँघरमा बनाइने गुइँठा जस्तै हो । यो आगो ताप्न काम लाग्छ । अन्य कुरामा काम लाग्दैन ।

नोटको सुरक्षामा ध्यान

नोटमा धेरै किसिमका आयाम हुन्छन् । जसमध्ये एउटा महत्वपूर्ण पाटो आर्थिक हो । नोट नेपालमा छापिंदैन । गुणस्तर तथा सुरक्षाका लागि हामीले नोटलाई बाहिर छाप्नुपर्छ । विदेशमा छाप्दा औसतमा हाम्रो वार्षिक अढाइ अर्ब रुपैयाँ बराबरको विदेशी मुद्रा बाहिरिन्छ ।

त्यसैले नोटको जतन गर्नु भनेको हामीले विदेशी मुद्रा बचाउनु पनि हो । नोटको सुरक्षा गर्नु सबै नागरिकको दायित्व हो । विदेशमा छाप्न मात्रै होइन छापेको नोट ल्याउन र काठमाडौं ल्याइसकेपछि पनि विभिन्न ठाउँमा पठाउनुपर्ने हुन्छ ।

यहाँ आन्तरिक व्यवस्थापनमा पनि हाम्रो निकै ठूलो खर्च हुन्छ । यदि नोटको सुरक्षा गर्न सक्ने हो भने हाम्रो ठूलो रकम बचत हुन्छ ।

अर्को हाम्रो धार्मिक र सांस्कृतिक सम्पत्ति समेत हो नोट । हाम्रा जैविक तथा प्राकृतिक सम्पदाहरू नोटमा राखेका हुन्छौं । ‘बर्थ प्लेस अफ लर्ड बुद्ध’ भनेर नोटमा लेखिएको हुन्छ । विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा पनि नोटमा हुन्छ ।

यो भनेको हाम्रो प्राकृतिक तथा सांस्कृतिक सम्पदा नोटमा राखिएको हुन्छ । त्यस कारण पनि नोटको संरक्षणमा हामी सबैले ध्यान दिनुपर्छ ।

विश्वमा देशको प्रचारप्रसार गर्ने एउटा माध्यम पनि नोट हो । कुनै विदेशी नेपाल आएपछि उसले नेपाली रुपैयाँ साट्नुपर्छ । हाम्रो देशको बारेमा धेरै कुरा नोटमै देखिन्छ र उसले नेपालमा केके रहेछ भनेर नोट मार्फत जानकारी पाउँछ ।

बुद्ध नेपालमा जन्मेका रहेछन्, सगरमाथा नेपालमा रहेछ भन्ने कुरा त्यो विदेशीले नोटबाट पनि जानकारी पाउँछ । यसरी नोटको माध्यमबाट पनि विश्वमा हाम्रो प्रचारप्रसार भइरहेको हुन्छ । यो धेरै राम्रो कुरा हो ।

नोटको सुरक्षा हामी सबैको दायित्व हो । राज्यको ठूलो खर्च जोगाउनका लागि पनि हामीले यसमा ध्यान दिनुपर्छ । सकेसम्म डिजिटल कारोबार गर्नुपर्छ । नोट राख्नुपर्दा जतनसाथ चलाउनुपर्छ ।

नोटलाई मनी ब्यागमा राख्ने, केरमेट नगर्ने, पानी भएको हातले नछुने लगायतका नियम हामीले फलो गर्नुपर्छ । नोटलाई काम नलाग्ने बनाउने, नोटमा लेख्ने, जलाउने, फोहोर पार्ने जस्ता कामहरू नागरिकले गर्नुहुँदैन ।

किनकि यो कानूनी रूपमा पनि अपराध हो र यसो गरेमा जेल सजायसम्म हुने कानूनी व्यवस्था छ ।

(नेपाल राष्ट्र बैंकका उपनिर्देशक तथा सहायक सूचना अधिकारी डा. आचार्यसँग अनलाइनखबरकर्मी रोयल आचार्यले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)

यो पनि पढ्नुहोस

नेपाली समाज नोटको जतन गर्दैन

यो पनि पढ्नुहोस

‘नोटको जतन नहुनुमा राष्ट्र बैंक जिम्मेवार छ’