‘५०० वर्षदेखि ठूलो भूकम्प नगएकाले पश्चिम नेपाल बढी जोखिममा छ’

नेपाल नै भूकम्पीय जोखिमको हिसाबले संवेदनशील क्षेत्रमा पर्छ । हामी कहिले भूकम्प जान्छ र कति क्षति गर्छ भन्ने कुरेर बसेको जस्तो मात्रै भएका छौं । कुनै ठाउँमा अलि छिटो–छिटो आएको, कुनै ठाउँमा लामो समयसम्म भूकम्प आएको छैन ।

जहाँ छिटो–छिटो भूकम्प जान्छ, त्यहाँ अलि सानो भूकम्प आउँछ । जहाँ अलि ढिलो भूकम्प आउँछ, त्यहाँ अलि ठूलै जाने सम्भावना हुन्छ । ठूलो भूकम्प आएर क्षति पनि ठूलै गर्छ ।

मध्य नेपालमा डेढ–दुई सय वर्षको हाराहारीमा ठूला भूकम्पहरू गएको देखिन्छ । १९९० सालमा भूकम्प गएपछि यो क्षेत्रमा २०७२ सालमा पनि भूकम्प गएको छ । तर, पूर्वी नेपालमा हेर्ने हो भने सन् १२५५ मा ठूलो भूकम्प गएको थियो । जसमा राजा अभय मल्लको मृत्यु भएको मानिन्छ ।

यसैगरी १९९० सालको भूकम्पले पूर्वी नेपाल पनि प्रभावित भएको थियो । नेपाल विहार भूकम्प भनिने सो भूकम्पमा १६ हजार मान्छे मरेको अनुमान छ । तीमध्ये ८ हजारको नेपाल र ८ हजारको विहारमा मृत्यु भएको थियो । ४ हजार व्यक्तिले काठमाडौैं उपत्यकाभित्रै ज्यान गुमाएका थिए भने बाँकी मृतक पूर्वका थिए ।

भारतको सिक्किमतिरको भागमा भने सन् ११०० पछि भूकम्प गएको छैन भन्ने छ । यदि त्यहाँ महाभूकम्प गयो भने त पूर्वी नेपालमा पनि क्षति गरिहाल्छ । अब पश्चिमतिर गयौं भने १५०५ मा पश्चिम नेपालमा ठूलो भूकम्प गएको देखिन्छ । तर गोरखाबाट पश्चिम भारतको देहरादुनसम्मकै भागमा त्यसयता ठूलो भूकम्प गएको छैन ।

यस क्षेत्रमा महाभूकम्प नगएको ५०० वर्ष भइसक्यो । पूर्वी नेपाल १९९० सालको भूकम्पले प्रभावित भएकाले त्यहाँ ९० वर्ष मात्रै भयो भने पश्चिम नेपालमा त यस्तो अवधि ५०० वर्ष पुग्यो । तर, मध्य नेपालमा त २०७२ सालमा पनि ठूलै भूकम्प आइसकेको छ ।

पश्चिम नेपालको भूगर्भमा ५०० वर्षको शक्ति बाँकी छ । भूगर्भमा युरेसियन प्लेटको मुनि रहेको इन्डियन प्लेट नेपालतर्फको भागमा प्रति वर्ष २ सेन्टिमिटर माथि सर्छ, हिमालयमा सीधा र सजिलै छिर्न नपाएपछि खुम्चिन्छ । र, धेरै भएपछि त्यो चट्टान चिप्लिन्छ । त्यो शक्ति पश्चिम नेपालमा जम्मा भएको पाँच शताब्दी भन्दा बढी भयो । यसैकारण जोखिमका हिसाबले पश्चिम नेपाल बढी संवेदनशील हुने नै भयो । त्यस्तो शक्ति एकैपटकको भूकम्पमा गयो भने त त्यसले धेरै नै क्षति गर्छ ।

पश्चिम नेपालको ५–६ पुस्ताले भूकम्पबाट क्षति व्यहोर्नु परेको छैन । सबै शुभ रहे अझै केही पुस्ताले भोग्नु नपर्ला पनि । तर, भन्न सकिन्न । एउटा न एउटा पुस्ताले त भूकम्प भोग्नैपर्छ ।

गोरखा भूकम्प केही सानो हो । त्यो भूकम्पले चुरेदेखि हिमालयसम्मको सबै शक्ति गएको छैन । काठमाडौंभन्दा मुनिको भागमा रहेको शक्ति बाँकी नै छ । यदि ८ रेक्टर स्केलभन्दा ठूलो भूकम्प गयो भने अहिले काठमाडौंमुनि आइपुगेको शक्ति चुरे पुग्छ । १९९० सालमा भारतमा पनि धेरै मान्छेको मृत्यु हुनुको कारण त्यही थियो । सन् १५०५ मा पश्चिम नेपालमा गएको भूकम्पमा पनि यस्तो चट्टान चिप्लिएर चुरेसम्म पुगेको थियो । त्यस्तो भूकम्प गयो भने तराई र चुरे पनि बढी जोखिम भएको ठाउँ हो । चुरे भनेको अफगानिस्तानदेखि म्यान्मारसम्मकै पहाडलाई बुझ्नुपर्छ ।

खानी तथा भूगर्भ विभाग मातहतको राष्ट्रिय भूकम्प मापन तथा अनुसन्धान केन्द्रले त भूकम्प सम्बन्धी अध्ययन–अनुसन्धान गर्ने, तथ्य–तथ्यांकहरू संकलन गर्ने, त्यसका आधारमा जोखिमको मूल्यांकन गर्ने र त्यसलाई सेयर गरेर भूकम्पबाट हुनसक्ने जनधनको क्षति न्यून गर्न सघाउने काम नै गर्ने हो ।

विकसित मुलुकको उदाहरण हेर्ने हो भने यस्तो अध्ययन अनुसन्धानका आधारमा चालिने पूर्व तयारीको कदमले भूकम्पबाट मान्छेको ज्यान जोगाउन सकिन्छ । त्यस्ता देशले ठूलै भूकम्पमा पनि ठूलो क्षति व्यहोर्दैनन् ।

हर देशमा उस्तै खालका भूकम्पमा हुने क्षतिको विवरणमा ठूलो अन्तर हुनुको कारण नै पूर्वतयारी हो । उस्तै भूकम्पमा इरानले भोग्ने क्षति र जापानले सहने क्षतिमा ठूलो अन्तर हुनुको कारण भूकम्पपूर्वको तयारी नै हो । पूर्व तयारी सरकारले मात्रै हैन, जनस्तरबाट पनि हुनुपर्छ । तर, त्यसका लागि जोखिम, त्यसको न्यूनीकरणको उपायहरू सिकाउनुपर्छ ।

नेपालमा भूकम्पबारे सचेतनाका लागि शैक्षिक पाठ्यक्रममा कति विषय समेटिएका छन् ? यत्रो भूकम्पको जोखिम भएको ठाउँमा भूकम्पबाट बच्न अपनाउनुपर्ने पूर्व सावधानीबारे कतै सिकाइँदैन । वर्षको एक–दुई पटक भूकम्प दिवस लगायतको अवसर पारेर हुने चर्चा बाहेक केही भएको देखिन्न । बालबच्चालाई त्यही टाउको लुकाउन र जोगाउन सिकाउने बाहेक केही भएको देखिंदैन ।

१९९० सालको भूकम्पमा त्यत्रो क्षति भएकै हो । धेरैले चर्चा गरे पनि फेरि भूकम्प आउन सक्छ भनेर संरचना बनेको भए २०७२ सालमा यति धेरै जनधनको क्षति हुन्थ्यो होला त ?

सन् १९६० मा चिलीमा संसारकै सबैभन्दा ठूलो भूकम्प गएको थियो । तर, अहिले ८ रेक्टर स्केलको भूकम्प जाँदा ५ जना मान्छे पनि नमर्ने अवस्था बनाएका छन् । उनीहरूले भूकम्पबारे अध्ययन पनि गरे, त्यसै अनुसार संरचनाहरू बनाए । जोखिमको मूल्यांकन गरेर त्यसकै आधारमा योजना बनाएर काम गर्दा त भूकम्पबाट हुने क्षति न्यून गर्न सकिंदोरहेछ त !

भूकम्प आफैंले मान्छेको ज्यान लिने हैन । भूकम्प थेग्न नसक्ने संरचनाले मान्छेको ज्यान लिने हो भन्ने बुझ्न र बुझाउन सके मात्रै पनि राम्रो हुन्थ्यो । अहिले पनि नेपालमा भूकम्पबाट जोगिने कुरामा कसैको ध्यान पुगेको छैन । अहिले पनि कार्यान्वयनमा रहेको भवन निर्माण आचारसंहिताको पालना हुँदैन ।

अहिलेको अवस्था त हामीले भूकम्प नै कुरिरहेका हौं कि भन्ने जस्तो देखियो । हामीले हिजोका घटनाहरूबाट पाठ सिक्नुपर्ने हो । हामी सधंै भूकम्पीय जोखिममा छौं भन्ने सम्झेर काम गर्नुपर्ने हो, त्यो भएको छैन ।

हाम्रोमा कस्तो भूकम्प जाँदा कुन जमिन कसरी हल्लिन्छ भन्ने अध्ययन समेत हुन पाएको छैन । हामी त्यस्तो डाटा लिने कुरालाई पनि प्राथमिकता दिइरहेका छैनौं । जापान, अमेरिका जस्ता देशले गरेका अभ्यासबाट हामीले धेरै सिक्न सक्छौं ।

पश्चिम नेपालको कुरा गर्ने हो भने त्यहाँ सबैजसो ढुंगा र माटो जोडेर बनेका घर छन् । त्यस क्षेत्रमा भूकम्प आउँछ भन्ने सोचेर त अधिकांश संरचना बनेकै छैनन् । अब त्यस्ता भूकम्पीय जोखिममा रहेका संरचनाहरू प्रबलीकरण गर्न र पुनर्निर्माण गर्न ढिलाइ गर्न भएन । जोखिम थाहा भएपछि त त्यसलाई घटाउँदै जाने पो हो त !

पश्चिम नेपाल आर्थिक, सामाजिक दृष्टिकोणले कमजोर क्षेत्र हो । त्यसैले बलियो घर बनाउने भनेर मात्रै हुँदैन । यसमा अर्थ–व्यवस्थाको कुरा जोडिइहाल्छ । सरकारसँग स्रोत छ भने २०७२ सालको भूकम्पपछिको पुनर्निर्माण अभियानलाई अनुभवका रूपमा ग्रहण गर्दै भूकम्प पूर्वको पुनर्निर्माण अभियान चलाउँदा पनि हुन्छ । त्यति गर्न सकिंदैन भने पनि कम्तीमा नयाँ बन्ने निजी तथा सार्वजनिक भवन तथा भौतिक संरचनाहरू भूकम्प प्रतिरोधी बन्ने ग्यारेन्टी गर्न सक्नुपर्छ ।

भूकम्पपछि मात्रै भत्किएका संरचना बनाउने हैन, भूकम्पअघि नै भूकम्प प्रतिरोधी संरचना निर्माणलाई अभियानकै रूपमा लैजाँदा देशको भलो हुन्छ । जनताको हित हुन्छ ।

(राष्ट्रिय भूकम्प मापन तथा अनुसन्धान केन्द्रका वरिष्ठ भूकम्पविद् अधिकारीसँग अनलाइनखबरका लागि रवीन्द्र घिमिरेले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश ।)

यो पनि पढ्नुहोस

महाभूकम्प कुरिरहेको पश्चिम नेपाल

यो पनि पढ्नुहोस

‘दुई लाख रुपैयाँ अनुदान दिएर धेरै घर सुरक्षित बनाउन सकिन्छ’