माकाजु र डा. थापाको इगोले बिथोलेको सहकार्य

२७ पुस, काठमाडौं । काठमाडौं विश्वविद्यालय (केयू) र धुलिखेल अस्पतालको तिक्तता बढ्दै गएको छ । दुवै संस्थाको नेतृत्वमा रहेकाहरुको ‘इगो’का कारण सुरु भएको तिक्तताले २५ वर्षदेखि चलिरहेको सहकार्य टुट्ने त होइन भन्ने चिन्ता बढेको छ ।

दुवै संस्थाले आ–आफ्नो तवरले अगाडि बढ्न आन्तरिक तयारी पनि अगाडि बढाएका छन् । धुलिखेल अस्पतालले सामुदायिक विश्वविद्यालयको आशयपत्र लिन आवेदन दिएको छ भने काठमाडौं विश्वविद्यालयले छुट्टै शिक्षण अस्पताल बनाउन सुरु गरिसकेको छ ।

यसरी सुरु भयो सहकार्य

प्रजातन्त्र पुनरबहालीसँगै निजी स्रोत र साधनबाट सामुदायिक विश्वविद्यालयका रुपमा स्थापना भएको केयूले दुई वर्षपछि चिकित्सा शास्त्रको पनि अध्ययन सुरु गर्न चाह्यो । त्यसका लागि ३०० शैय्याको आफ्नै अस्पताल हुनुपर्ने कानुनी व्यवस्था छ । केयूसँग यति ठूलो अस्पताल थिएन । त्यही क्रममा नजिकै रहेको धुलिखेल अस्पतालसँग साइनो जोडियो ।

सन् १९९८ मा धुलिखेल अस्पताल र काठमाडौं विश्वविद्यालयको सहयात्रामा प्राथमिक स्वास्थ्य र नर्सिङ कोर्स सञ्चालन गर्ने सहमति भयो । सन् २००१ मा आएर एमबीबीएस सुरु भयो । त्यसको दुई वर्षएपछि धुलिखेल अस्पताललाई ५० वर्षसम्म विश्वविद्यालय शिक्षण अस्पतालका रूपमा विकास तथा प्रयोग गर्ने गरी दीर्घकालीन सहकार्यको सम्झौता भयो ।

२१ वर्ष केयूको नेतृत्व गरेका पूर्व उपकुलपति डा. सुरेशराज शर्माका अनुसार त्यसको मुख्य उद्देश्य लामो समयसँग सहकार्य गरिरहोस् भन्ने  थियो । ‘दुवै सामाजिक संस्थाका रुपमा स्थापना भएका थिए’ उनले विगत सम्झिए, ‘सधैं एक जना व्यक्तिले मात्रै नेतृत्व लिँदैन । अर्को नेतृत्व आउँदा समस्या आउनसक्छ भनेर लामो समयका लागि सम्झौता गरिएको थियो ।’

डा. शर्माका अनुसार दुवै संस्थालाई बलियो बनाएर लैजाने र सम्पतिको नेतृत्व एउटैले गर्नुपर्ने थियो । तर कानुनी रुपमा सम्भव भएन । किनकी दुवै संस्था आफ्नै ऐन अनुसार सञ्चालित छन् ।

धुलिखेल अस्पताल जिल्ला प्रशासन कार्यालय, काभ्रेमा दर्ता भएको धुलिखेल विकास समाज अन्तर्गतको संस्था हो । यो संघ–संस्था दर्ता ऐन २०३४ अनुसार सञ्चालित एक सामुदायिक अस्पताल हो । केयू भने काठमाडौं विश्वविद्यालय ऐन २०४८ बमोजिम स्थापित भएको थियो ।

त्यही कारण विश्वविद्यालय र अस्पतालबीच बेलाबेला मतभेद देखिए । त्यस्ता मतभेदले दुबै संस्थामा असर नपरोस् भनेर २०६७ कात्तिक १८ गते केयू र अस्पतालबीच अर्को सम्झौता भयो । जसमा कुनै कारण दुई संस्था छुट्टिनु परेको अवस्थामा साढे ५ वर्ष अगाडि नै लिखित सूचना दिनुपर्ने प्रावधान थपियो ।

सम्झौताको बुँदा नम्बर पाँचमा भनिएको छ, ‘यो सम्झौता रद्द गर्नु परेमा दुवै पक्षले मनासिब कारणसहित साढे ५ वर्ष अगाडि लिखित सूचना अर्को पक्षलाई दिनुपर्नेछ र अर्को पक्षले सो सूचना लिखित प्रत्युत्तर पठाइ अनुमोदन गर्नुपर्नेछ । तर यसरी सम्झौता गर्दा सञ्चालनमा रहेका शिक्षण कार्यक्रमहरूलाई नकारात्मक असर नपर्ने गरी गर्नुपर्ने छ ।’

विद्यार्थी भर्ना भइसकेपछि अध्ययन पुरा गर्न साढे पाँच वर्ष अवधि लाग्ने हुनाले उक्त प्रावधान राखिएको थियो । सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्नेमध्ये एक डा. शर्मा भन्छन्, ‘दुई संस्थाबीच देखिएका केही मतभेद र विद्यार्थीको अध्ययनलाई मध्यनजर गर्दै साढे पाँच वर्षको प्रावधान ल्याइएको थियो ।’

डा. माकाजु र थापाबीचको व्यक्तिगत टकराव

२५ वर्षदेखिको सहकार्यले केयू र धुलिखेल अस्पताल दुवै संस्था देशकै नमुना संस्थाको रुपमा स्थापित भएका छन् । काठमाडौं विश्वविद्यालयले आफ्नै मेडिकल कलेज मात्रै सञ्चालन गर्नुका साथै अन्य १० मेडिकल कलेज र नर्सिङ कलेजहरुलाई पनि सम्बन्धन दिएको छ ।

२०५३ सालमा ३५ शय्याबाट सुरु गरिएको धुलिखेल अस्पताल अहिले ४७५ शय्याको भएको छ । ३०० भन्दा बढी चिकित्सक अनि १ हजार ३०० भन्दा बढी कर्मचारी कार्यरत यो अस्पतालले काभ्रे मात्र होइन, सिन्धुपाल्चोक, दोलखा, रामेछाप, सिन्धुली लगायतका जिल्लाका बिरामीलाई उपचार सेवा दिएको छ ।

तर पछिल्ला वर्षहरुमा विश्वविद्यालय र अस्पतालबीच तिक्तता बढेको छ । यसमा प्रा. डा. रामकण्ठ माकाजु र डा. भोला थापाको व्यक्तिगत टकरावले बढी काम गरेको देखिन्छ ।

विश्वविद्यालयका संस्थापकमध्येका एक सुरेशराज शर्माले उपकुलपतिका रूपमा पाँच कार्यकाल पूरा गरेका थिए । छैठौं कार्यकालमा एक बर्ष नेतृत्व लिएपछि शर्माले २०६८ सालमा राजीनामा दिएका थिए । त्यसपछि प्रा. डा. रामकण्ठ माकाजुले विश्वविद्यालयको नेतृत्व गरे । डा. भोला थापा रजिष्ट्रार बने ।

चार वर्षे कार्यकाल पुरा गरेका उपकलुपति मकाजु आफू मात्र दोहोरिएनन्, दोस्रो कार्यकालमा जोडबल गरेरै डा. थापालाई रजिष्ट्रार बनाए । तर दोस्रो कार्यकालको सुरुदेखि नै उनीहरुबीच खटपट देखिन थाल्यो । ‘कसले निर्णय गर्ने भन्ने विषयमा उहाँहरु मतभेद सुरु भयो । उहाँहरु कुनै एजेण्डामा आ–आफ्नो तर्कमा अडिक हुन थाल्नुभयो’ केयूका एक पूर्व पदाधिकारी भन्छन्, ‘जसले व्यक्तिगत इगो पैदा गर्यो ।’

त्यही कारण दुई वर्ष कार्यकाल बाँकी रहँदै डा. थापा रजिष्ट्रारबाट राजीनामा दिएर प्राध्यापन पेशामा लागे । डा. माकाजुले सुबोद शर्मालाई रजिष्ट्रारको जिम्मेवारी दिए । अनि माकाजुको दोस्रो कार्यकाल पुरा गरेपछि उपकुलपतिको दौडमा डा.थापा आए । प्रा. डा. माकाजु तेस्रो कार्यकाल पनि उपकुलपति हुन चाहन्थे । तर केपी शर्मा ओली प्रधानमन्त्री (कुलपति) भएको बेला डा. थापा उपकुलपति नियुक्त भए ।

माकाजु भने धुलिखेल अस्पतालको कार्यकारी निर्देशक भए । तर उनीहरुको टकराव अझ बढ्यो । त्यसक्रममा काठमाडौं युनिभर्सिटी स्कुल अफ मेडिसिनको डिनमा डा. मनोज हुमागाईँ नियुक्त भए, अनि उपकुलपति थापाले चिकित्सा संकायको नेतृत्व केयूले गर्नुपर्ने अडान राखे ।

चिकित्सा संकाय अर्थात स्कुल अफ मेडिकल साइन्स धुलिखेल अस्पताल परिसरमा छ । मेडिकल कार्यक्रमको शुल्क यसले नै उठाउँदै आएको थियो । जुन रकमबाट अस्पताल सञ्चालन, शिक्षक एवं कर्मचारीहरुको पारिश्रमिक र सुविधा लगायतका शीर्षकमा खर्च हुन्थ्यो । सम्पूर्ण आय खाता स्कुल अफ मेडिकल साइन्सका डीन र अस्पताल निर्देशकको संयुक्त दस्तखतबाट सञ्चालन हुने व्यवस्था थियो ।

गत जेठको केयू सिनेटको बैठकले स्कुल अफ मेडिकल साइन्सको खाता तान्ने निर्णय गर्यो भने असोजबाट केयू उपकुलपति र रजिष्ट्रारले संयुक्त दस्तखतबाट खाता सञ्चालनमा ल्यायो । पछिल्लो समय लेखा परीक्षण प्रतिवेदन स्पष्ट बुझाउन नसकेपछि खाता तानिएको बताएको छ ।

सहकार्य सुरु भएयता करिब ७ अर्ब रकम उठे पनि अहिलेसम्म लेखापरीक्षण स्पष्ट नभएको केयूका पदाधिकारी बताउँछन् । ‘हरेक वर्षको लेखापरीक्षणमा घाटा देखाउन थालेपछि हालको केयू नेतृत्वले हिसाबकिताब खोज्यो । तर स्पष्ट देखाउन सक्नुभएन,’ केयूका एक पदाधिकारी भन्छन्, ‘विद्यार्थीबाट उठेको शुल्क केयूले उठाउने र अस्पताललाई आवश्यक खर्च दिने गरी सिनेटबाट पास गरेर खाता ल्याएका हौं ।’

अस्पताल प्रशासन यो मान्न तयार छैन । अस्पतालका एक उच्च अधिकारीका अनुसार ६० प्रतिशत अस्पतालको आम्दानी र ४० प्रतिशत विद्यार्थीको शुल्क अस्पताल सञ्चालन, शिक्षक, कर्मचारीको सेवासुविधा, उपकरण खरिददेखि भौतिक संरचना निमार्णमा खर्च हुने गरेको छ ।

विश्वविश्वालयले सम्झौता विपरीत हस्तक्षेप गरेको अस्पताल नेतृत्वको बुझाइ छ  । अस्पतालका एक पदाधिकारी भन्छन्, ‘यसले थप तिक्तता बढायो ।’

मेडिकल कलेजका एक प्राध्यापक डीन अफिसबाट हुने विषय केयूले लिँदा कर्मचारीको व्यक्तित्व विकासदेखि सेवा–सुविधाको विषयमा समेत असर पर्ने बताउँछन् । ‘डीन अफिस अस्पताल परिसर भएकाले हाम्रा समस्या यहीँ छिट्टै हल हुन्थ्यो । तर समस्या राख्न दिनहुँ केयू धाउनुपर्यो भने अस्पतालको सेवामा असर पर्न थाल्यो,’ ती प्राध्यापकले भने ।

दुवैको आ–आफ्नो तयारी

विवाद बढ्दै जाँदा दुवै संस्थाको नेतृत्वमा बसेकाहरुले आवश्यक परे अलग हुने संकेत गरेका छन् ।

धुलिखेल अस्पतालले सामुदायिक विश्वविद्यालयको आशयपत्र लिन आवेदन दिएको छ । बागमती प्रदेशको सामाजिक विकास मन्त्रालय मातहत रहेको प्रदेश उच्च शिक्षा परिषद्को सचिवालय हेटौंडाले स्वास्थ्य, सूचना प्रविधि र कानुन क्षेत्रमा विश्वविद्यालय, मानित विश्वविद्यालय र प्रतिष्ठान स्थापनाका लागि असोज ७ मा आवेदन आह्वान गरेको थियो ।

धुलिखेल अस्पतालले सामुदायिक विश्वविद्यालयका लागि १० कात्तिकमा आवेदन दिएको छ । ‘केयूले पछिल्ला एक–डेढ वर्षदेखि धुलिखेल अस्पताललाई छोड्दै गएको छ । मेडिकल कार्यक्रमलाई पनि लिएर गएको अवस्थामा हामीले आफ्नो बाटो बलियो बनाएका हौं’ अस्पतालका एक उच्च अधिकारी भन्छन्, ‘आशयपत्र प्राप्त भएको खण्डमा केयूले सञ्चालन गरेका कुनै कार्यक्रम ‘डुप्लिकेशन’ नहुने गरी सञ्चालन गर्ने योजना छ ।’

धुलिखेल अस्पतालले विश्वविद्यालयका लागि आवेदनको दिएको सूचना बाहिरिएसँगै केयूले जवाफ माग्यो । त्यसमा धुलिखेल अस्पताल कार्यकारिणी समितिले मंसिर १ मा जवाफ फर्काउँदै बागमती प्रदेश सरकार सामाजिक विकास मन्त्रालयमा धुलिखेल चिकित्सा विज्ञान विश्वविद्यालय स्थापनाका लाागि निवेदन पेश गरिएको जानकारी गराएको छ । साथै केयूलाई आवश्यक समवन्य गर्न अनुरोध समेत गरेको छ ।

त्यसैले केयूले पनि छुट्टै अस्पतालको तयारी थालेको छ । उपकुलपति डा. भोला थापाले आफ्नो नियुक्ति लगत्तै काभ्रेको चौकोटमा हजार बेडको बहुविशिष्टीकृत शिक्षण अस्पताल बनाउने कार्ययोजना सुनाएका थिए । विश्वविद्यालयका अधिकारीहरुका अनुसार तत्काल एक हजार बेडको बिशिष्टकृत सेवा सञ्चालन गर्न सम्भव नभए ३०० शैय्याको जनरल अस्पताल निर्माण गर्ने आन्तरिक तयारी छ ।

चौकोटमा सरकारले दिएको ५०० रोपनी जग्गा छ । धुलिखेल अस्पतालबाट चार किलोमिटर टाढा रहेको त्यो ठाउँमा ५० बेडको फोक्सो अनुसन्धान केन्द्र सञ्चालनमा छ । त्यहीँ काठमाडौं विश्वविद्यालयले मेन्टल हेल्थ रिसर्च सेन्टर निर्माण अगाडि बढेको छ भने ५० बेडको डाइबिटिज केयर सेन्टरको निर्माण तयारीमा चलिरहेको छ ।

केयु स्कुल अफ मेडिसिनका डीन प्रा.डा. मनोज हुमागाईं दुई संस्थाबीच व्यवहारिक हिसाबले दुरी बढ्दै गएको स्वीकार गर्छन् । झण्डै तीन दशकको सहकार्यमा धुलिखेल अस्पताल सोच अनुसार विकास नभएको डा. हुमागाईंको तर्क छ । ‘धुलिखेल अस्पतालमा ४०० वेड छ । केयूको पनि ४००÷५०० बेडको अस्पताल बनाउनुपर्छ भन्ने छौं,’ उनले भने, ‘केही गरी सहकार्य टुंगिएको अवस्थामा केयू आफैं बलियो बन्नका लागि छिट्टै अस्पताल निर्माण गर्न चाहेका हौं ।’

तर विश्वविद्यालय र अस्पतालका अधिकारीहरु भने विश्वासको वातावरणले सञ्चालन भएको दुई संस्थामा व्यक्तिगत टकराव हावी भएको बताउँछन् । ‘केयू र धुलिखेल अस्पताल नेतृत्व गर्ने बीच असमझदारी देखिएको हो, संस्थाबीच होइन,’ केयूका एक पदाधिकारी भन्छन्, ‘भोलिका दिनमा अर्को नेतृत्व आएपछि सहकार्य झन् बलियो पनि हुनसक्छ ।’

केयूका पूर्व उपकुलपति डा. शर्मा पनि दुवै संस्था ठूलो हुँदै गएकाले छुट्टिनसक्ने सम्भावना नकार्न नसकिने बताउँछन् । तर संस्थागतभन्दा व्यक्तिगत टकराव बढी भएकाले सहज पनि छैन । ‘केयूले अस्पताल बनाउने र धुलिखेल अस्पतालले पनि विश्वविद्यालयका लागि अनुमति पाउने अवस्था पक्कै सहज छैन । अहिले दुवै संस्थाको नेतृत्व चुनौतीका साथ अगाडि बढेका छन्,’ अस्पतालका एक उच्च कर्मचारी बताउँछन् ।