कहाँ चुक्यो विद्यार्थी राजनीति ?

नेपाल राष्ट्रको जीवन्त इतिहास छ। विद्यार्थी आन्दोलन यस इतिहासको एक देदीप्यमान नक्षत्र हो। यो केवल शैक्षिक परिवर्तनको संवाहक मात्र थिएन। यो राष्ट्रिय जागरणको प्रतीक थियो। यो लोकतान्त्रिक चेतनाको अग्रदूत थियो।

वर्तमान समय फरक छ। आज विद्यार्थी राजनीतिको त्यो ओजपूर्ण आभा र नैतिक उचाइ क्षीण भएको छ। यसको वैचारिक स्पष्टता हराएको छ। यो आफ्नो मौलिक आदर्शबाट निकै टाढा विचलित देखिन्छ। दलीय स्वार्थको अँध्यारो सुरुङमा यो हराएको भान हुन्छ।

कुनै समय परिवर्तनको ध्वजावाहक मानिएको यो शक्ति आज किन दिशाहीन बन्यो? यो आफ्नो गौरवपूर्ण यात्रामा कहाँनिर चुक्यो? यस गम्भीर प्रश्नको वस्तुनिष्ठ मीमांसा अत्यावश्यक छ। यो बौद्धिक विमर्श हो। यो राजनीतिक चिन्तन हो। यो भविष्यको दिशानिर्देश गर्ने प्रयास हो।

दलीय दासता: स्वायत्तताको मृत्यु

विद्यार्थी राजनीतिको पहिलो गम्भीर चुक यसको चरम दलीयकरण हो। प्रमुख राजनीतिक दलहरूले यसलाई स्वतन्त्र शक्ति बन्न दिएनन्। उनीहरूले यसलाई स्वायत्त बौद्धिक मञ्चको रूपमा विकसित गरेनन्। उनीहरूले विद्यार्थी संगठनलाई आफ्नो दलगत स्वार्थको बन्धक बनाए।

संगठनहरू दलका नियन्त्रित भ्रातृ इकाइ बने। संगठनको नीति–निर्माणमा दलको हस्तक्षेप भयो। नेतृत्व चयन प्रक्रिया दलबाट निर्देशित भयो। सम्पूर्ण गतिविधिमा दलको अंकुश रह्यो। यो अवस्थाले विद्यार्थी राजनीतिको स्वतन्त्र आत्मालाई कुण्ठित गर्‍यो। यसले स्वायत्त विवेकलाई बन्दी बनायो।

विद्यार्थी नेताहरू आम विद्यार्थीप्रति जवाफदेही रहेनन्। उनीहरू दलका नेताप्रति उत्तरदायी भए। उनीहरू गुट विशेषप्रति बफादार देखिए। योग्यता नेतृत्वको मापदण्ड बनेन। बौद्धिक क्षमता गौण भयो। नैतिक निष्ठा पछाडि पर्‍यो। दलीय शक्तिकेन्द्रप्रतिको भक्ति प्रमुख भयो। चाकडी संस्कृति मौलायो।

शैक्षिक संस्थाहरू दलगत शक्तिको अखाडा बने। स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनका निर्वाचनहरू दलगत प्रतिष्ठाको लडाइँ भए। पैसाको खोलो बग्यो। पाखुराको बल प्रयोग भयो। यसले स्वस्थ प्रतिस्पर्धाको हत्या गर्‍यो। दलहरूको विस्तारित छायाँ बन्नु नै विद्यार्थी राजनीतिको दुर्भाग्यपूर्ण अवसान हो। यसले जीवन्तता खोस्यो। सिर्जनशीलता मारिदियो।

एजेण्डाबाट पलायन: दिशाविहीन यात्रा

विद्यार्थी राजनीतिको जन्म शैक्षिक उद्देश्यका लागि भएको थियो। स्तरीय शिक्षा यसको ध्येय थियो। सर्वसुलभ पहुँच यसको लक्ष्य थियो। वैज्ञानिक पाठ्यक्रम यसको चासो थियो। अनुसन्धानमूलक वातावरण यसको सपना थियो। विद्यार्थी हकअधिकारको रक्षा यसको कर्तव्य थियो।

तर, विद्यार्थी राजनीति यी मूल एजेण्डाबाट टाढिंदै गयो। यो दिशाविहीन भयो। यसको ध्यान अन्तै मोडियो। विश्वविद्यालयका नियुक्तिहरू यसको प्राथमिकता बने। सरुवा–बढुवामा यसले चासो देखायो। ठेक्कापट्टामा भागबण्डा खोज्न थाल्यो। प्रशासनिक गतिविधिमा अनावश्यक हस्तक्षेप बढ्यो। शैक्षिक बहसमा रुचि रहेन। जायज मागका लागि पनि तालाबन्दी र तोडफोड यसको हतियार बन्यो। पठनपाठन अवरुद्ध पार्नु सामान्य विषय भयो। साधारण विद्यार्थीका समस्या गौण बने। पुस्तकालय रित्तो रह्यो। प्रयोगशाला प्रयोगविहीन भयो। परीक्षा प्रणाली भद्रगोल बन्यो।

महँगो शुल्कले विद्यार्थी थिचिए। संगठनहरू मौन रहे। आफ्नो मूल उद्देश्यबाट विचलित हुनु विद्यार्थी राजनीतिको अर्को ठूलो भूल हो। यसले संगठन र आम विद्यार्थीबीच ठूलो खाडल बनायो। यसले विद्यार्थी राजनीतिको सान्दर्भिकतामाथि नै गम्भीर प्रश्न खडा गर्‍यो।

वैचारिक खडेरी: बौद्धिकताको अवसान

कुनै समय थियो; विद्यार्थी राजनीति बौद्धिक विमर्शको केन्द्र थियो। नयाँ विचारहरूको उद्गमस्थल थियो। समाजलाई वैचारिक नेतृत्व दिन्थ्यो। आज त्यो अवस्था छैन। यस क्षेत्रमा गहिरो वैचारिक खडेरी छ। बौद्धिक क्षमताको निरन्तर ह्रास देखिन्छ। विद्यार्थी नेताहरूमा अध्ययनशीलता देखिंदैन। गम्भीर चिन्तन दुर्लभ छ।

मौलिक विश्लेषण गर्ने क्षमता छैन। राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय विषयहरूमा उनीहरूको बुझाइ सतही छ। उनीहरूको टिप्पणी प्रतिक्रियात्मक हुन्छ। भीडलाई रिझाउने खालको हुन्छ। अधिकांश नेता आफ्ना दलका शीर्षस्थ नेताका विचारको नक्कल गर्छन्। उनीहरू तिनकै भाषाको पुनरुत्पादन गर्छन्। क्याम्पसमा स्वतन्त्र र आलोचनात्मक बहसको संस्कृति मर्दै गएको छ। विचारको तर्कपूर्ण मन्थन हराएको छ।

त्यसको ठाउँ गुटगत नाराबाजीले लिएको छ। वैचारिक जडता बढेको छ। सिर्जनात्मक सोचको खडेरी छ। वैकल्पिक दृष्टिकोणको अभाव छ। यो बौद्धिक बन्ध्याकरण हो। यसले विद्यार्थी राजनीतिलाई विचारशून्य बनाएको छ। यसले समाज परिवर्तनको संवाहक बन्नबाट रोकेको छ। प्रज्ञा र विवेकको यो मृत्यु यसको तेस्रो गम्भीर चुक हो।

सहिष्णुताको अभाव: शक्तिको ताण्डव

शैक्षिक संस्थाहरू ज्ञानका मन्दिर हुन्। विचारहरूको संगमस्थल हुन्। सहिष्णुताका अभ्यास केन्द्र हुन्। तर, नेपाली विद्यार्थी राजनीतिमा सहिष्णुता मर्दै गएको छ। असहिष्णुता र भौतिक शक्तिको उन्माद बढ्दैछ। फरक विचार राख्नेप्रति घृणा देखिन्छ। असहमत पक्षलाई निषेध गर्न खोजिन्छ। सामान्य मतभेदमा पनि हिंसा हुन्छ। तर्क र संवादको स्थान धम्की र आक्रमणले लिन्छ। लाठी र ढुङ्गाको प्रयोग सामान्य बन्छ।

शैक्षिक परिसरहरू बारम्बार रणभूमि बन्छन्। झडप, तोडफोड र व्यक्तिगत आक्रमणका घटना बढिरहेका छन्। यसले शान्तिपूर्ण शैक्षिक वातावरण विथोलेको छ। हजारौं विद्यार्थीको पढ्ने अधिकार खोसिएको छ। लोकतान्त्रिक संस्कार ध्वस्त भएको छ। प्राज्ञिक मर्यादा धुलोमा मिलेको छ। विचारलाई दबाउने र शक्ति प्रदर्शन गर्ने यो संस्कृति खतरनाक छ। यो विद्यार्थी राजनीतिको आदर्शविपरीत छ। यो यसको यात्राको अँध्यारो गन्तव्य हो।

नैतिक अवमूल्यन: आदर्शको चिहान

विद्यार्थी राजनीतिलाई त्यागको क्षेत्र, सेवाको अवसर मानिन्थ्यो। निष्ठाको परीक्षा मानिन्थ्यो। तर, आज यस क्षेत्रमा नैतिक मूल्यहरूको गम्भीर अवमूल्यन भएको छ। आदर्शहरूको अवसान भएको छ। सार्वजनिक जीवनमा चाहिने इमानदारी हराएको छ। पारदर्शिता छैन। जवाफदेहिता छैन। अवसरवाद मौलाएको छ। पद र शक्तिको दुरुपयोग सामान्य बनेको छ। व्यक्तिगत लाभका लागि संगठनको प्रयोग हुन्छ।

आर्थिक अनियमितताका अनेकौं प्रकरण सुनिन्छन्। सिद्धान्तनिष्ठ राजनीति कमजोर भएको छ। क्षणिक लाभका लागि अराजनीतिक गठजोडहरू बन्छन्, भत्किन्छन्। चरित्र निर्माण गर्नुपर्ने यो क्षेत्र आफैं विकृतिको केन्द्र बनेको छ। यसले युवा पुस्तामा राजनीतिप्रति नै वितृष्णा फैलाएको छ। यो नैतिक स्खलन हो। यसले विद्यार्थी राजनीतिको सामाजिक स्वीकार्यता र विश्वसनीयता समाप्त पारेको छ। यो आदर्शको चिहान हो।

आर्थिक अराजकता: विश्वासको संकट

विद्यार्थी संगठनहरूको आर्थिक पक्ष अपारदर्शी छ। यो प्रश्नहरूको घेरामा छ। चन्दा कसरी उठ्छ थाहा छैन। सदस्यता शुल्कको हिसाब छैन। प्राप्त सहयोगको लेखा छैन। वैज्ञानिक र पारदर्शी अभिलेख प्रणाली छैन। लेखापरीक्षणको अभ्यास छैन। संगठनको कोष दुरुपयोग भएको आरोप निरन्तर लाग्छ।

व्यक्तिगत र गुटगत स्वार्थमा रकम खर्च भएको सुनिन्छ। स्ववियु निर्वाचनमा स्रोत नखुलेको अपारदर्शी खर्च हुन्छ। क्याम्पस प्रशासनसँगको मिलेमतोमा खरिद प्रक्रिया प्रभावित पार्ने प्रयास हुन्छ। ठेक्कापट्टामा अनुचित लाभ खोज्ने प्रवृत्ति छ। यो आर्थिक अराजकताले संगठनहरूको छवि धमिलो बनाएको छ। यसले आम विद्यार्थी र समाजमा गहिरो अविश्वास पैदा गरेको छ। विश्वासको यो संकट विद्यार्थी राजनीतिको अर्को ठूलो क्षति हो।

ऐतिहासिक विस्मृति: दायित्वबोधको अभाव

नेपालको हरेक राजनीतिक उपलब्धिमा विद्यार्थीको रगत छ। विद्यार्थीको पसिना छ। विद्यार्थीहरूको त्याग अतुलनीय छ। उनीहरूको बलिदान अविस्मरणीय छ। उनीहरूको वैचारिक दृढता प्रेरणादायी छ। उनीहरूको राष्ट्रप्रेम अनुकरणीय छ। तर, वर्तमान पुस्ताले यो गौरवमय इतिहासको मर्म बुझेको देखिंदैन। इतिहासको दायित्वबोध गरेको पाइँदैन। इतिहासलाई भाषण र नारामा मात्र सीमित राखिन्छ।

विगतका अनुभवबाट पाठ सिकिंदैन। वर्तमानलाई सुधार्ने प्रयत्न छैन। भविष्यको मार्गचित्र कोर्ने चिन्तन छैन। आफ्नो जरा बिर्सनु, आफ्नो पहिचान गुमाउनु र आफ्नो ऐतिहासिक दायित्वप्रति उदासीन रहनु आफैंमा एक विचलन हो। यो वैचारिक र नैतिक कमजोरी हो। यसले विद्यार्थी राजनीतिलाई थप दिशाहीन बनाएको छ। यसको गरिमामय विरासतलाई कमजोर पारेको छ।

नेपाली विद्यार्थी राजनीति अनेकौं कारणले आफ्नो मार्गबाट विचलित भएको छ। दलीय दासता यसको प्रमुख रोग हो। एजेण्डाबाट पलायन यसको कमजोरी हो। वैचारिक शून्यता यसको दुर्बलता हो। हिंसा र असहिष्णुता यसको कलङ्क हो। नैतिक स्खलन यसको पतन हो। आर्थिक अराजकता यसको अविश्वासको कारण हो।

ऐतिहासिक दायित्वबोधको अभाव यसको दुर्भाग्य हो। यी अनेकौं चुकहरूले विद्यार्थी राजनीतिको शक्ति क्षीण पारेका छन्। यसको विश्वसनीयता घटाएका छन्। यसको प्रभावकारिता समाप्त पारेका छन्। परिवर्तनको यो शक्तिशाली हतियार आज आफैं दिशाहीन बनेको छ। यो अवस्था समग्र शैक्षिक प्रणालीका लागि हानिकारक छ। यो राष्ट्रिय राजनीतिको भविष्यका लागि चिन्ताजनक छ।

विद्यार्थी राजनीतिको पुनर्जीवन अब सतही मल्हमपट्टीले सम्भव छैन। यसका लागि गहिरो आत्मसमीक्षा आवश्यक छ। निर्मम आत्मालोचना जरूरी छ। संरचनागत परिवर्तन अनिवार्य छ। व्यवहारगत सुधार अत्यावश्यक छ। विद्यार्थी संगठनहरू दलको नियन्त्रणबाट पूर्णतः मुक्त हुनुपर्छ। तिनीहरू स्वायत्त हुनुपर्छ।

शैक्षिक मुद्दाहरू निर्विकल्प प्राथमिकतामा पर्नुपर्छ। वैचारिक र बौद्धिक विकासमा जोड दिनुपर्छ। क्याम्पसहरू पूर्ण शान्ति क्षेत्र बन्नुपर्छ। लोकतान्त्रिक संस्कृतिको विकास हुनुपर्छ। उच्च नैतिक आचरण प्रदर्शन गरिनुपर्छ। पूर्ण आर्थिक पारदर्शिता कायम हुनुपर्छ। विद्यार्थी राजनीतिको शुद्धीकरण अभियान तत्काल शुरू हुनुपर्छ।

यो केवल एउटा क्षेत्रको सुधार मात्र होइन। यो राष्ट्रको भविष्यको प्रश्न हो। यो भावी नेतृत्वको चरित्र निर्माणको सवाल हो। यो लोकतन्त्रको जग बलियो बनाउने अभियान हो। के हामी त्यो आदर्शको दियोलाई पुनः बाल्न सक्छौं? यो प्रश्नको जवाफ खोज्ने जिम्मा आज हामी सबैको हो।

लेखक नेपाल विद्यार्थी संघका केन्द्रीय सदस्य हुन्।