अफवाह किन फैलिन्छ र त्यसले के गर्छ ?

कवि भूपि शेरचनले कविता लेखेका थिए, यो हल्लै हल्लाको देश हो । अहिलेको क्षणमा यो कुरा अझ सान्दर्भिक भएको छ । यतिबेला नेपाली समाजमा विभिन्न हल्ला, अफवाह फैलिएको वा फैलाइएको छ ।

अफवाह सामान्यतया तथ्यमा आधारित नभई अनुमान, गलत बुझाइ वा कसैको स्वार्थमा आधारित हुन्छ । यसले व्यक्ति र समुदायमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ।

अफवाह किन फैलन्छ ?

अफवाह फैलनुका पछाडि विभिन्न सामाजिक, मनोवैज्ञानिक, र प्राविधिक कारणहरू हुन्छन्। यी कारणहरूले मानिसहरूलाई अफवाहमा विश्वास गर्न र त्यसलाई अरूसम्म पुर्‍याउन प्रेरित गर्छ।

१.सूचनाको अभाव वा अस्पष्टता

जब कुनै घटना वा परिस्थितिबारे स्पष्ट र विश्वसनीय जानकारी उपलब्ध हुँदैन, तब मानिसहरूले आफ्नै अनुमान लगाउन थाल्छन् । यस्तो अवस्थामा, अफवाहले सूचनाको रिक्तता भर्ने काम गर्छ । उदाहरणका लागि, कुनै प्राकृतिक प्रकोप वा राजनीतिक घटनाबारे आधिकारिक जानकारी नआउँदा मानिसहरूले आफ्नै कथाहरू बनाउन थाल्छन् । यो मनोवैज्ञानिक रूपमा मानिसको जिज्ञासा र चिन्ता कम गर्ने प्रयास हो ।

२.मानिसको मनोवैज्ञानिक स्वभाव

मानिसहरू स्वाभाविक रूपमा सामाजिक प्राणी हुन् । उनीहरू रोचक वा आश्चर्यजनक कुराहरू सेयर गर्न मन पराउँछन् । अफवाहहरू प्रायः रोमाञ्चक, डरलाग्दा वा असामान्य हुन्छन्, जसले मानिसको ध्यान खिच्छ ।

मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट, मानिसहरूले यस्ता कुरा सेयर गरेर सामाजिक सम्बन्ध बलियो बनाउने वा आफूलाई महत्वपूर्ण ठान्ने प्रयास गर्छन् । उदाहरणका लागि, कसैले ‘यो औषधिले रोग निको पार्छ’ भन्ने अफवाह सुनेपछि त्यो कुरा अरूलाई सुनाउँछ, किनकि यो जानकारी सेयर गर्नाले उसले आफूलाई समुदाय तथा समूहमा जान्नेसुन्ने र महत्त्वपूर्ण व्यक्ति भएको ठान्छ ।

३.सामाजिक सञ्जाल र प्रविधिको भूमिका

आधुनिक युगमा सामाजिक सञ्जालले अफवाह फैलाउन ठूलो भूमिका खेलेको छ। फेसबुक, ट्विटर, व्हाट्सएप जस्ता प्लेटफर्महरूले सूचनालाई तुरुन्तै लाखौं मानिससम्म पुर्‍याउँछन् । यस्ता प्लेटफर्ममा कुनै पनि जानकारीको सत्यता जाँच्ने प्रणाली कमजोर हुन्छ, जसले अफवाहलाई झनै तीव्र बनाउँछ । उदाहरणका लागि, कुनै गलत समाचार वा भ्रामक तस्बिर सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएर करोडौं मानिससम्म पुग्न सक्छ।

४. डर र असुरक्षाको भावना

डर र असुरक्षा अफवाह फैलनुको प्रमुख कारण हो। जब मानिसहरू कुनै कुराबाट डराउँछन् वा असुरक्षित महसुस गर्छन्, उनीहरू अफवाहमा विश्वास गर्न र त्यसलाई फैलाउन प्रेरित हुन्छन् । जस्तो कोडिड-१९ महामारीको समयमा कोभिड-१९ बारे धेरै अफवाहहरू फैलिए, ‘यो खानेकुराले भाइरस मार्छ’ वा ‘यो औषधि प्रयोग गर्नुहोस्’। यस्ता अफवाहहरूले मानिसहरूको डर र चिन्तालाई सम्बोधन गर्ने प्रयास गर्छन् ।

५.स्वार्थ

कतिपय अवस्थामा, अफवाहहरू नियतवश फैलाइन्छ । कुनै व्यक्ति, समूह वा संस्थाले आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्न गलत सूचना फैलाउन सक्छ । उदाहरणका लागि, व्यापारिक प्रतिस्पर्धामा कुनै कम्पनीले आफ्नो प्रतिद्वन्द्वीको बदनाम गर्न अफवाह फैलाउन सक्छ । त्यस्तै, राजनीतिक दलहरूले आफ्नो पक्षमा जनमत बनाउन वा विपक्षीलाई कमजोर बनाउन अफवाहको सहारा लिन्छन्।

अफवाहले के गर्छ ?

अफवाहले समाज, व्यक्ति र समुदायमा विभिन्न प्रभाव पार्छ । यी प्रभावहरू सकारात्मक र नकारात्मक दुवै हुन सक्छन्, तर प्रायः नकारात्मक प्रभावहरू नै बढी देखिन्छन् । यहाँ अफवाहका प्रमुख प्रभावहरू उल्लेख गरिएका छन्स्

१.सामाजिक अस्थिरता

अफवाहले समाजमा अस्थिरता र तनाव सिर्जना गर्न सक्छ ।जातीय वा धार्मिक आधारमा फैलाइएका अफवाहहरूले समुदायबीच द्वन्द्व र हिंसा निम्त्याउन सक्छ । नेपालमा पनि विगतमा यस्ता अफवाहहरूले सामाजिक सद्भावमा नकारात्मक प्रभाव पारेका उदाहरणहरू छन्। जस्तै, कुनै समुदायविरुद्ध गलत सूचना फैलिँदा साम्प्रदायिक दंगा भएको इतिहास छ।

२.व्यक्तिगत हानि

अफवाहले व्यक्तिको जीवनमा गम्भीर असर पार्न सक्छ। कुनै व्यक्तिको चरित्र, व्यवसाय वा सामाजिक प्रतिष्ठामाथि गलत अफवाह फैलँदा उसको मानसिक स्वास्थ्य र सामाजिक सम्बन्धमा नकारात्मक प्रभाव पर्छ । उदाहरणका लागि, कसैलाई चोर वा अपराधीको आरोप लगाउने अफवाहले उसको सामाजिक जीवन ध्वस्त हुन सक्छ ।

३.आर्थिक प्रभाव

अफवाहले आर्थिक क्षेत्रमा पनि ठूलो प्रभाव पार्छ । उदाहरणका लागि, कुनै कम्पनीको उत्पादन असुरक्षित छ भन्ने अफवाह फैलिँदा त्यसको विक्रीमा कमी आउँछ । सेयर बजारमा पनि यस्ता अफवाहले ठूलो उतारचढाव ल्याउन सक्छ । नेपालमा पनि कुनै खाद्य वस्तु वा औषधिबारे गलत अफवाह फैलिँदा बजारमा ठूलो प्रभाव परेको देखिएको छ।

४.स्वास्थ्यमा जोखिम

स्वास्थ्यसम्बन्धी अफवाहहरूले मानिसको जीवनमा प्रत्यक्ष जोखिम निम्त्याउन सक्छ । कोभिड-१९ को समयमा ‘यो औषधिले भाइरस निको हुन्छ’ भन्ने अफवाहका कारण धेरैले गलत औषधिको प्रयोग गरे, जसले उनीहरूको स्वास्थ्यमा हानि पुर्‍यायो । यस्ता अफवाहहरूले वैज्ञानिक उपचारमा अवरोध सिर्जना गर्छन्।

५.विश्वासको संकट

अफवाहले सामाजिक विश्वासमा कमी ल्याउँछ । जब मानिसहरू बारम्बार गलत सूचनामा विश्वास गर्छन्, उनीहरूले आधिकारिक स्रोतहरूमा पनि शंका गर्न थाल्छन् । यसले सरकार, मिडिया र अन्य संस्थाहरूप्रति अविश्वास बढाउँछ, जसले सामाजिक एकता र सहकार्यमा बाधा पुर्‍याउँछ ।