सिमराको आँखीझ्याल : असभ्य लोकतन्त्रको दृश्य

राजनीतिक व्यवस्थाको चक्रबारे दार्शनिक प्लेटोको निष्कर्ष छ– लोकतन्त्र विकृत भएपछि अराजकतन्त्र स्थापना हुन्छ । अराजकतन्त्र बिग्रिएर निरंकुशतन्त्र आउँछ । निरंकुशतन्त्रले कुलीनतन्त्र (नेपोबेबी) जन्माउँछ । कुलीनतन्त्रमा जनताको चरम असन्तुष्टि बढ्छ र विद्रोह हुन्छ । जनविद्रोहबाट फेरि लोकतन्त्र जन्मन्छ । र, त्यो लोकतन्त्रले अर्को अराजकतन्त्र जन्माउँछ ।

नेपाल अहिले कुन चरणमा छ ? हामी लोकतन्त्रको अभ्यास गरिरहेका छौं ? वा लोकतन्त्र विकृत भएर अराजकतन्त्रमा पो पुग्न लागेका छौं कि ? अराजकतन्त्रको बाटो हुँदै निरंकुशतन्त्रतिर पो लम्किरहेका छौं कि ? हामी कहाँ छौं र कता गइरहेका छौं ? हामी पुग्ने कहाँ हो ? ‘लोकतन्त्रको विकल्प लोकतन्त्र नै हो’ भनिरहेका हामी ‘उन्नत लोकतन्त्र’तिर अघि बढिरहेका छौं त ? राजनीतिशास्त्रीहरूले गम्भीर बहस गर्नुपर्ने प्रश्न हुन् यी । तर दुर्भाग्य के छ भने, नेपालमा राजनीतिक टिप्पणीकारहरू मात्र छन्, राजनीतिशास्त्रीहरू जन्मेका छैनन् ।

यस आलेखमा बुधबार बारा (सिमरा र परवानीपुर) मा भएको ‘एमाले–जेनजी’ तनावका विषयमा टिप्पणी गर्न खोजिएको हो । तर बारा घटनालाई सामान्य अर्थमा मात्र विश्लेषण गरिनु सतही बुझाइ हुनेछ । त्यसैले घटनामा प्रवेश गर्नुअघि पृष्ठभूमिमा केही सैद्धान्तिक मान्यताहरूबारे चर्चा गरौं ।

केही सैद्धान्तिक प्रश्न

बारा घटनालाई समान्यीकरण गरेर यसैका आधारमा अब फागुन २१ को चुनाव हुँदैन भन्ने निष्कर्ष निकालिहाल्नु हतारो हुनेछ । तर सिमराको जस्तै घटना नेपाली राजनीतिमा किन बारम्बार भइरहन्छन् ? यसको ‘निमित्त–कारण’ तर्फ मात्र नगएर राजनीतिशास्त्रीय, समाजशास्त्रीय अनि मनोवैज्ञानिक कारणहरू पनि खोजिनुपर्छ ।

यसरी विश्लेषण गर्दा हामी के निचोडमा पुग्न सक्छौं भने, नेपालमा अहिले अभ्यास भइरहेको लोकतन्त्र ‘असभ्य लोकतन्त्र’ हो । नेपाली समाजमा अहिलेसम्म प्रजातन्त्र वा लोकतन्त्रका नाममा ‘खराब लोकतन्त्र’कै अभ्यास हुँदै आएको छ । नेताहरूको तहबाट मात्र होइन, जनताको तहबाट पनि लोकतन्त्रको खराब अभ्यास भइरहेको छ । हामीले जेलाई ‘प्रजातन्त्र’ वा ‘लोकतन्त्र’ ठान्दै आयौं, जसलाई ‘लोकतन्त्रवादी’ नेता ठान्दै आयौं, समस्या यहीँनेर रह्यो ।

जुन देशमा मासु–चिउरा, जाँड, पेट्रोल र पैसामा बिक्ने मतदाता हुन्छन्, उनीहरूले निर्वाचनबाट कस्तो जनप्रतिनिधि छान्छन् । त्यसैले लोकतन्त्र राम्रो हुन र असल मानिसहरूले चुनाव जित्नका लागि जनता (मतदाता) पनि असल हुनुपर्छ । तर हामीकहाँ २०४८ सालयताका निर्वाचनमा ‘पैसामा बिक्ने मतदाता’ हरू ‘लोकतन्त्रका समस्या’ बन्दै आएका छन् ।

आर्थिक लोभ वा प्रलोभनमा बिक्ने मतदाता मात्रै होइन, उनीहरूको चेतनास्तरको न्यूनताले पनि खराब नेताहरूलाई सत्तामा पुर्‍याउने जोखिम रहन्छ । एकचोटि एउटा पार्टीमा लागिसकेपछि जीवनभरि त्यही पार्टीलाई भोट हाल्नुपर्छ भन्ने मतदाताहरूको ‘पन्थी मानसिकता’ लोकतन्त्रको मूल समस्या हो ।

एकपटक वैष्णव वा प्रणामी भएपछि जीवनभर अरू कुरा सोच्नुहुँदैन भनेजस्तो होइन आम निर्वाचन । चुनाव भनेकै छान्ने हो । एउटा पार्टीले राम्रो काम गरेन भने अर्कोलाई भोट हाल्नु पाप होइन । तर नेपालमा दललाई ‘धर्म’ वा आस्था जस्तै ठान्ने मतदाताहरूको मानसिकताले लोकतन्त्रलाई ‘जाम’ गराएको छ ।

एउटा पार्टीमा लागिसकेपछि अर्को पार्टीको मानिसलाई गालीगलोज गर्ने, विपक्षीको चरित्र हत्या गर्ने, उसलाई कुट्ने अनि विपक्षीलाई राक्षस जस्तो ठान्ने अतिवादी संस्कार जहिलेसम्म जाँदैन, त्यतिबेलासम्म समाजमा एउटा दलका कार्यकर्ताले अर्को दलका कार्यकर्तालाई कुट्ने र समाजमा अशान्ति मच्चाउने कार्य रोकिँदैन ।

लोकतन्त्र भनेको भिन्न विचारको सम्मान र स्वीकृति हो । भिन्न विचारहरूबीच चुनावमार्फत शान्तिपूर्ण प्रतिस्पर्धा हो । आफ्नो विचार शान्तिपूर्ण रूपमा जनतामा राखेर जनताको विश्वास जित्नुपर्ने प्रणाली हो लोकतन्त्र । तर आफूबाहेक अरू सबै बेठिक ठान्ने र यो देश मेरै पार्टीको मात्रै हो भन्ने मानसिकता नेपाली समाजमा छ ।

यो मानसिकता बोकेको समाजमा लोकतन्त्र लामो समय टिक्न सक्दैन । केही समय टिकिहाले पनि चाँडै विकृत हुन्छ । लोकतन्त्र विकृत हुँदा जनस्तरबाट अराजकता जन्मन्छ, राज्यको स्तरबाट निरंकुता पलाउँछ ।

चोरै चोरको समाज

कुनै पनि देशमा लोकतन्त्रको स्थायित्वका लागि मतदाताको चेतनास्तर र चिन्तनमा नै आमूल सुधार आउन जरुरी छ । मतदाताको न्यून चेतनास्तर भएको देशमा लोकतन्त्र कमजोर हुन्छ । त्यसर्थ, नेताहरूलाई मात्र ‘चोर’ नभनौं, जनता पनि सुध्रौं ।

भ्रष्टाचार र सुशासनको सवालमा पनि यही कुरा सत्य हो । जुन समाज जरैदेखि भ्रष्ट छ, त्यो देशमा व्यवस्था या नेता मात्रै फेरेर भ्रष्टाचार रोकिँदैन । जस्तो– जेनजी आन्दोलनले सरकार त फेर्‍यो तर भ्रष्टाचार रोकिएको छैन ।

जेनजी आन्दोलनका बेला सरकारी कार्यालय, निजी घर या भाटभटेनी जस्ता व्यावसायिक प्रतिष्ठानहरूबाट सामान चोरेर भाग्दै गरेका दृश्य हामीले भदौ २४ गते प्रशस्तै देख्यौं । ती चोरहरू पक्कै पनि जेनजी आन्दोलनका समर्थक हुन् ।

आगामी चुनावमा सायद उनीहरूले जेनजी उम्मदेवारलाई नै मत दिनेछन् । किन जेनजीलाई भोट दिएको भन्दा उनीहरूले पक्कै पनि भ्रष्टाचारको अन्त्यका लागि भन्नेछन् । तर जुन देशका जनता आफैं ‘चोर’ हुन्छन्, त्यो देशमा भ्रष्टाचार कसरी अन्त्य होला ?

स्थानीय तहमा राजनीतिक दलका कार्यकर्ताले चोर्ने । संघसंस्थामा पदाधिकारीले चोर्ने । प्रशासनमा कर्मचारीले चोर्ने । राज्यसत्तामा नेता र उनीहरूबाट नियक्ति खाएकाहरूले चोर्ने । व्यावसायिक प्रतिष्ठानमा कर छल्नेदेखि मूल्य बढाउनेसम्मका काम गरेर व्यवसायीहरूले चोर्ने, भाटभटेनीमा सर्वसाधारणले चोर्ने अनि बाँकी रहेका ठाउँमा बिचौलियाहरूले चोर्ने । कतै हाम्रो सिंगै समाजमा चोरहरूले वैधानिकता पाइरहेका त छैनन् ?

नेपाल यति साह्रो नैतिकता हराएको देश होइन । नेपालीहरूलाई विदेशीले समेत नैतिकवान् इमान्दार जाति मान्दै आएका थिए । हामीकहाँ विगतमा घडी या सुन पँधेरामा छुट्यो भने छिमेकीले घरमै ल्याइदिन्थे । बाटोमा भेटिएको सामान फिर्ता हुन्थ्यो । गाउँबेसीमा ढोका खुलै रहेका घर-गोठमा पनि चोर लाग्दैनथ्यो । शहरमा महिलाका सिक्री लुटिँदैनथे । अर्काको सम्पत्ति सित्तैमा लिनु हुँदैन भन्ने मान्यता थियो ।

अहिले हेरौं त, समाजमा चोरहरूको बिगबिगी छ । काठमाडौंको नेपाल यातायातमा दिनहुँ मोबाइल र पर्स हराउँछन् । घर बाहिर राखेको पानीको पाइप राति नै हराउँछ । अनि यस्तो अनैतिक समाजमा हामी शान्ति र सुशासनको चर्चा गरिरहेका छौं । नेताहरूलाई चोर भनिरहेका छौं तर चारवटा औंला हामी, जनतातिरै फर्किरहेका छन् ।

निचोडमा भन्दा लोकतान्त्रिक व्यवस्थाको सुदृढीकरणका लागि सरकार र व्यवस्था मात्र बदलेर नपुग्ने रहेछ । जनता, मतदाता र समाजको नैतिक चरित्रमा पनि सुधार आउनुपर्ने रहेछ । मतदाताको चेतनास्तरमा सुधार आउनुपर्ने रहेछ । अन्यथा, सिमराको जस्तो घटना भइनै रहन्छन् ।

झगडा गर्ने दुवै गलत

सिमराको घटनालाई लिएर नेकपा एमालेका नेता र जेनजीका नेता दुवैले सरकारलाई गाली गरेका छन् । सरकार र जेनजी मिलेर आफ्नो दललाई कार्यक्रम गर्न नदिएको एमालेको गुनासो छ । उता, जेनजीका नेता सुदन गुरुङले सामाजिक सञ्जालमा आफ्नै सरकारका गृहमन्त्रीलाई सत्तोसराप गर्दै एमालेको कार्यक्रम बिथोल्नेहरूलाई ‘सहासी’ को संज्ञा दिएका छन् ।

एयरपोर्टसमेत कब्जा गरेर जेनजीले परवानीपुरको कार्यक्रममा अवरोध गरेको एमालेको आरोप छ भने सामान्य भनाभन हुँदा एमाले कार्यकर्ताले जेनजी युवालाई कुटपिट गरेको सुदन गुरुङको तर्क छ ।

उता, जेनजी अभियन्ता रक्षा बम भने जेनजीहरू पनि संयमित हुनुपर्ने बताउँछिन् ।

आखिर सिमराको घटनाको दोषी को ? एमाले कि जेनजी ? यो प्रश्नको मिहीन केस्रा केलाउने काम गृह प्रशासनको हो । तर यहाँ यति चाहिँ भन्न सकिन्छ– एमाले नेताहरूलाई कार्यक्रममा जान नदिन एयरपोर्टको गेट तोड्ने र एमाले झण्डा–ब्यानर च्यात्ने काम जोबाट भयो, तिनीहरू लोकतन्त्रवादी होइनन्, अराजकतावादी हुन् ।

यसरी अर्काको पार्टीको कार्यक्रम बिथोल्नेहरूलाई साहसिक भन्दै धन्यवाद दिने जेनजी नेता सुदन गुरुङको लोकतान्त्रिक संस्कार र निष्टामाथि पनि प्रश्न उठेको छ । उनले गृहमन्त्रीविरुद्ध ‘लुते गृहमन्त्री’को ह्यास ट्यागसमेत चलाएका छन् । सुदनको यो अभिव्यक्ति अलोकतान्त्रिक त छ नै, असभ्य पनि देखिन्छ । लोकतन्त्र भनेको एउटाले अर्कोलाई सिध्याउने होइन, चुनावबाट आफू श्रेष्ठ प्रमाणित हुने र जनताको मन जित्ने हो । गुण्डागर्दी र धम्की लोकतन्त्रमा अटाउँदैन ।

जेनजी नेता रक्षा बम समेतको कुरा सुन्दा सिमरामा एमाले कार्यकर्ताहरूले जेनजी युवामाथि कुटपिट गरेका थिए । एमाले कार्यकर्ताले त्यसरी कुटपिट गरेका हुन् भने त्यो पनि अलोकतान्त्रिक कार्य हो । आफूभन्दा भिन्न विचारको व्यक्तिमाथि हातपात गर्ने र उनीहरूमाथि हिंसा गर्ने कार्य एमालेले रोक्नैपर्छ ।

तसर्थ, अहिलेसम्म प्राप्त विवरणहरूलाई हेर्दा सिमरामा जुन परिस्थिति उत्पन्न भयो, त्यसमा जेनजी र एमाले दुवैतिरको गल्ती देखिन्छ । तर कोही व्यक्ति कुटियो भन्दैमा पार्टीको कार्यक्रम नै हुन नदिने र एयरपोर्टको गेट भत्काउने कार्यलाई सही या बहादुरीपूर्ण मान्न सकिँदैन ।

‘०४८ मोडेल’ को लोकतन्त्र

नेपालमा ०४६ साल चैत २६ गते रातिदेखि पञ्चायत ढलेर बहुदल आयो । कांग्रेस र कम्युनिस्टले मिलेर बहुदल ल्याएका थिए, तर चुनावसम्म पुग्दा झगडा र कुटाकुट नै गर्न थाले । ०४७/०४८ सालमा कांग्रेस र एमालेले अभ्यास गरेको प्रजातन्त्रका केही झलकहरू यस्ता थिएः

कांग्रेस–कम्युनिस्टबीच पानी बाराबार थियो । उनीहरूबीच बोलचाल हुँदैनथ्यो । बिहेबारी चल्दैनथ्यो । ऐंचो–पैंचो. चल्दैनथ्यो । विद्यालय, वन खानेपानी, सहकारी जस्ता संस्थाहरू छन् भने जुन दलले सक्यो, उसैको राज चल्थ्यो । अर्को पार्टीको शिक्षकलाई हटाइन्थ्यो । नियुक्तिमा पनि दलीय राजनीति हुन्थ्यो । अर्को दललाई बहिस्कार गरिन्थ्यो ।

अर्को पार्टीको कार्यक्रम भयो भने तोडफोड हुन्थ्यो । कुटाकुट हुन्थ्यो । एउटाले अर्कोलाई भए नभएका आरोपहरू लगाउँथे । समाजमा झडप र अशान्तिको मुहान नै कांग्रेस–एमाले थिए । सायद अहिले पनि ती पार्टीका कार्यकर्तासँग आपसमा कुटाइ खाँदाका दागहरू मेटिएका छैनन् होला ।

०६२\०६३ को आन्दोलनपछि भने अर्को पार्टीको मानिससँग पनि गाउँमा सँगै बसेर चिया खाने संस्कारको विकास भयो । तर जेनजी आन्दोलनपछि पुनः ‘०४८ मोडेलको लोकतन्त्र’ अभ्यास हुन थालेको हो कि भने जस्तो देखिएको छ । अर्को दलप्रति घृणा फैलाउने र व्यक्तिगत गालीगलोज गर्ने संस्कार अहिले फेरि देखा परेको छ । यसले के संकेत गरेको छ भने ०४८ साले मानसिकता अझै अन्त्य भइसकेको छैन । हाम्रो देशको लोकतन्त्र उन्नत हुन सकेको छैन । सिमराको आँखीझ्यालबाट देखिएको दृश्य यही हो ।

अब यति भनिसकेपछि ‘सिमरा काण्ड’ बारे एमाले र जेनजीका विपरीत तर्कहरू सुनौं, उनीहरूकै शब्दमाः