जेनजी आन्दोलनले दिएको शिक्षा

ऐतिहासिक जेनजी आन्दोलनले देशको राजनीतिक धारणालाई नै परिवर्तन गरेको छ। यसले नेपालमा यस्तो नयाँ युगको सुरुवात गरेको छ, जसले जनता नै सर्वशक्तिमान् हुन् भन्ने पुनर्पुष्टि गरेको छ। आन्दोलनले दुईतिहाइ नेतृत्वको सरकारलाई विस्थापित गर्दै सुशीला कार्कीलाई अन्तरिम प्रधानमन्त्री बनाएको छ। यो केवल एक व्यक्तिको नियुक्ति होइन, भ्रष्टाचार विरुद्धको हाम्रो साझा विजय हो। हाम्रो लोकतन्त्रको यात्रा अत्यन्तै लामो र सङ्घर्षपूर्ण रहेको छ। राजतन्त्रको ऐतिहासिक भूमिकालाई सम्झँदा, त्यो एक जमानाको प्रतीक हो जहाँ शक्ति एकैठाउँमा केन्द्रित थियो। तर समयले हामीलाई सिकायो कि विविधताले भरिएको हाम्रो राष्ट्रको शक्ति एकतामा होइन, बरु बहुलतामा छ। लोकतन्त्रले हामीलाई एउटा ढोका दियो, आफ्नो भाग्य आफैं लेख्ने अवसर। तर यो अवसरको सदुपयोग हामीले जस्तो गर्छौं, त्यसकोमा नै हाम्रो भविष्य निर्भर गर्दछ।

यहींबाट ‘लोकतन्त्र’ र ‘लोकतन्त्र’को भिन्नता उत्पन्न हुन्छ। लोकतन्त्र मात्र ‘शासन प्रणाली’ हो भने यो ‘जनताको शासन’ हो। यो एउटा जीवन्त, सक्रिय र जवाफदेही प्रक्रिया हो। हामीले माग गरेका पारदर्शिता र भ्रष्टाचारमुक्त लोकतन्त्रको नै आधारस्तम्भ हुन्। यसको अर्थ, हामी मात्र चुनावमा मतदान गर्ने मतदाता हैनौं बरु हरेक दिन देशको प्रगतिमा नजर राख्ने प्रहरी हौं। २१औं शताब्दीको यो युगमा विश्व अगाडि बढिरहेको छ, र हामी पनि त्यसैको हिस्सा बन्नुपर्छ। हाम्रो युवा शक्तिले प्रविधि, नवीनता र सृजनशीलतामा विश्वलाई कस्तो चकित पार्न सक्छ, त्यो हामीले देखिसकेका छौं। अब आवश्यकता छ- यो शक्तिलाई राष्ट्र निर्माणको दिशामा लगाउनु। हामीले माग गर्नु अगाडि, हामीले दिन पनि तयार हुनुपर्छ। आफ्नो क्षमतालाई राष्ट्रको सेवामा परिणत गर्नु नै आजको आवश्यकता हो।

शिक्षा : सबैको पहुँचमा

नेपालमा शिक्षा सुधार गर्न धेरै जिम्मेवारीहरू छन्। सरकारले सबैभन्दा पहिले देशभरि एकसमान र गुणस्तरीय शिक्षाको व्यवस्था गर्नुपर्छ। गरिब, शहर र गाउँका विद्यार्थी बीचको खाडल हटाउनुपर्छ। पाठ्यक्रमलाई आधुनिक बनाउनुपर्छ, जसले विद्यार्थीलाई केवल पास हुन मद्दत गर्ने होइन, बल्कि उनीहरूको सीप र चिन्तनशीलतालाई विकास गर्ने हो। शिक्षकहरूलाई राम्रो तालिम र उचित पारिश्रमिक दिनुपर्छ ताकि उनीहरूले प्रभावकारी रूपमा पढाउन सकुन्। यो काम केवल सरकारले मात्रै गर्न सक्दैन। समाजले पनि शिक्षाप्रति आफ्नो दृष्टिकोण परिवर्तन गर्नुपर्छ। अभिभावकहरूले केवल डिग्री नभएर विद्यार्थीको रुचि अनुसारको शिक्षामा जोड दिनुपर्छ। विद्यार्थीले पनि रट्नुको सट्टा बुझेर पढ्ने बानी बसाल्नुपर्छ।

स्थानीय समुदाय, गैर-सरकारी संस्थाहरू र निजी क्षेत्रले पनि हातेमालो गरेर शिक्षा प्रणालीलाई सहयोग गर्नुपर्छ। सबै मिलेर काम गर्ने हो भने नेपालको शिक्षा प्रणाली अवश्य नै सुधार हुनेछ। बहुदलीय प्रणाली हाम्रो लोकतन्त्रको मेरुदण्ड हो। यसले विभिन्न विचार, दल र समुदायलाई एउटै छानामुनि ल्याउने काम गर्दछ। तर केही समययता यो प्रणाली आफैंमा एक संकट बन्दै गएको छ। दलहरू आन्तरिक लडाइँ, स्वार्थ र अवरोधक राजनीतिमा लिप्त छन्। यहाँ ‘च्यालेन्ज’ हाम्रो परम्परागत राजनीतिक संरचनाहरूलाई नयाँ सिर्जनशीलतासँग अपनाउनु हो। युवाहरूले दलहरूभित्रै रहेर कार्य गर्नुपर्छ र उनीहरूलाई जवाफदेही बनाउनुपर्छ।

विज्ञान र प्रविधि : जेनजीको साथी

नेपालमा विज्ञान र प्रविधिको क्षेत्रलाई सुधार गर्न सरकारको महत्वपूर्ण भूमिका छ। सरकारले विज्ञान र प्रविधिलाई प्राथमिकतामा राखेर यसको लागि पर्याप्त बजेट र आवश्यक नीतिहरू बनाउनुपर्छ। देशभरि आधुनिक प्रयोगशाला र शोध केन्द्रहरू स्थापना गर्नुपर्छ र विद्यार्थीलाई विज्ञानमा रुचि बढाउने कार्यक्रमहरू चलाउनुपर्छ। नेपाली युवाहरूले नवीनतम प्रविधिहरू सिक्न पाउनुपर्छ र उनीहरूको नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन दिने वातावरण बनाउनुपर्छ। यसका साथै, इन्टरनेट जस्ता डिजिटल सुविधाहरू गाउँ–गाउँमा पुग्ने गरी पनि काम गर्नुपर्छ। यो जिम्मेवारी केवल सरकारको मात्र होइन; निजी क्षेत्र, शैक्षिक संस्था र समुदायले पनि हातेमालो गर्नुपर्छ। उद्योगहरूले विज्ञान र प्रविधिको क्षेत्रमा लगानी गर्नुपर्छ र युवाहरूको लागि रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्नुपर्छ। विद्यार्थीले केवल पुस्तकमा मात्र केन्द्रित नभई व्यावहारिक ज्ञानमा पनि ध्यान दिनुपर्छ। विदेशमा बस्ने नेपाली विद्वानहरूले पनि आफ्नो ज्ञान र अनुभव साझा गरेर देशलाई सहयोग गर्न सक्छन्। सबै मिलेर काम गर्ने हो भने नेपाल विज्ञान र प्रविधिमा पनि अगाडि बढ्न सक्छ।

नेपाललाई हरेक क्षेत्रमा भ्रष्टाचारमुक्त बनाउन धेरै स्तरका प्रयासहरू आवश्यक छन्। सबैभन्दा पहिले, कानूनी ढाँचालाई अत्यन्त कडा र पारदर्शी बनाउनुपर्छ। भ्रष्टाचार सम्बन्धी सबै मामिलाहरूको तीव्रतापूर्वक अनुसन्धान हुनुपर्छ र दोषी पाइएका व्यक्तिहरूलाई कुनै पनि राजनीतिक वा सामाजिक प्रभावबाट माथि उठेर दण्ड दिनुपर्छ। न्यायप्रणालीलाई पूर्ण रूपमा स्वतन्त्र र शक्तिशाली बनाउनु आवश्यक छ ताकि कुनै पनि शक्तिशाली व्यक्ति कानूनको पञ्जाबाट बच्न नसकोस्। साथै, सरकारी कार्यप्रणालीलाई पारदर्शी बनाउन डिजिटल प्रणाली अपनाउनुपर्छ, जसद्वारा सबै भुक्तानी, खरीद र निर्णयहरू सार्वजनिक रूपमा अनलाइन उपलब्ध हुन्।

यसको साथै, शिक्षा र सामाजिक जागरूकतालाई बढावा दिनुपर्छ। विद्यालयस्तरदेखि नै नागरिक कर्तव्य, नैतिकता र कानूनको शासनबारे शिक्षा दिनुपर्छ। समाजमा इमानदारी र साहसलाई सम्मान गर्ने संस्कृतिलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ। नागरिकहरूलाई भ्रष्टाचार विरुद्ध आवाज उठाउन प्रेरित गर्ने कार्यक्रमहरू चलाउनुपर्छ र उनीहरूको सुरक्षाको व्यवस्था गर्नुपर्छ। मिडियालाई स्वतन्त्र रूपमा काम गर्न दिनुपर्छ ताकि उनीहरूले भ्रष्टाचार विरुद्ध समाजलाई जागरूक बनाउन सकुन्। अन्ततः राजनीतिक इच्छाशक्ति र नेतृत्व नै भ्रष्टाचारमुक्त नेपालको सबैभन्दा ठूलो आधार हो। राजनीतिक दलहरूले आफ्ना भ्रष्ट सदस्यहरूलाई संरक्षण दिनबाट रोक्नुपर्छ र देशको हितलाई व्यक्तिगत र दलगत हितभन्दा माथिको प्राथमिकता दिनुपर्छ।

अबको अभिभारा

नेपालमा, विशेषगरी काठमाडौंमा सेप्टेम्बर ८ को ऐतिहासिक जेनजी प्रदर्शनपछि पनि अन्तरिम प्रधानमन्त्री सुशीला कार्की र युवा आन्दोलनका अगुवाहरूका लागि धेरै चुनौती र अवरोधहरू अझै पनि रहेका छन्। नेपालको राजनीतिक परिदृश्य बहुदलीय र जटिल छ। युवा आन्दोलनले माग गरेका मौलिक परिवर्तनहरूले स्थापित राजनीतिक दलहरूको शक्ति र हितलाई चुनौती दिएको छ। धेरै दलहरूले सुधारका लागि आन्तरिक रूपमा प्रतिरोध गर्न सक्छन्, विशेषगरी यी परिवर्तनहरूले उनीहरूको पारम्परिक नियन्त्रणलाई कमजोर पार्ने भएमा। यसले सुशीला कार्कीको नेतृत्वमा रहेको अन्तरिम सरकारलाई कानूनी र नीतिगत परिवर्तनहरू ल्याउन कठिन बनाउँछ।

जेनजी नेतृत्वको आन्दोलन ऊर्जावान् र लोकप्रिय भएतापनि यसको संगठनात्मक संरचना अझै पनि विकासक्रममा छ। आन्दोलनलाई दीर्घकालीन रूपमा कायम राख्न, यसलाई एक सुस्पष्ट एजेन्डा, संस्थागत ढाँचा र सही नीतिगत मागहरूको रूपमा परिणत गर्नुपर्छ। यो समूहभित्रैका विभिन्न विचारलाई एकसूत्रमा बाँध्नु एउटा ठूलो चुनौती हो। आन्दोलनको क्रममा क्षति भएका सरकारी भवनहरू, ज्यान गुमाउने व्यक्तिहरूका परिवारलाई क्षतिपूर्तिको व्यवस्थापन अनि घाइतेहरूको उपचार गर्नु प्रमुख दायित्व हुनेछ।

प्रदर्शनपछि जनताका अपेक्षाहरू अत्यन्तै उच्च छन्। मानिसहरूले छोटो समयमै ठोस परिवर्तन देख्न चाहन्छन्, तर भ्रष्टाचार निर्मूलन, पारदर्शिता र कानूनको शासन जस्ता गहन संरचनात्मक समस्याहरूको समाधान गर्न धेरै समय लाग्छ। यदि तत्कालीन नतिजा देखिंदैन भने जनतामा निराशा फैलिन सक्छ। नेपालमा भ्रष्टाचार केवल राजनीतिमा मात्र होइन; बरु प्रशासन, न्यायपालिका र व्यवसाय जस्ता क्षेत्रहरूमा पनि संकट गहिरिएको छ। यी पुराना शक्ति संरचनाहरूले आफ्नो हित र सुविधाको लागि परिवर्तनलाई प्रतिरोध गर्न सक्छन्। सुधारका लागि केवल राजनीतिक इच्छाशक्ति मात्र होइन, यी गहिरिएका संरचनाहरूमा आधारभूत परिवर्तन गर्नु आवश्यक छ, जुन अत्यन्तै कठिन काम हो।

नेपालको अर्थतन्त्रले युवाहरूको लागि पर्याप्त रोजगारी र अवसर सिर्जना गर्न सकिरहेको छैन। नेपाली समाजमा अझै पनि ‘यस्तै हुन्छ’ भन्ने मानसिकता र ‘हाम्रो भाग्यमा यस्तै लेखेको छ’ भन्ने विश्वास प्रचलित छ। भ्रष्टाचार विरुद्धको लडाइँ केवल कानून र नीतिमा मात्र केन्द्रित हुनसक्दैन, समाजमा रहेको सोचमा परिवर्तन गर्नुपर्छ, जुन दीर्घकालीन रूपमा एउटा ठूलो चुनौती हो।

यद्यपि प्रदर्शनले एक ऐतिहासिक जीत हासिल गरेको छ र सुशीला कार्की जस्ता विश्वसनीय व्यक्तिलाई नेतृत्वमा ल्याएको छ, तर वास्तविक परिवर्तनको यात्रा अहिले मात्र शुरु भएको छ। दीर्घकालीन सफलताको लागि जेनजी युवाहरूले आफ्नो ऊर्जा र आन्दोलनलाई सतर्कतापूर्वक संस्थागत गर्नुपर्छ र समाजको हरेक तहमा परिवर्तनको लागि दबाब बनाइरहनुपर्छ।

ऐतिहासिक प्रदर्शनले सुशीला कार्कीको नेतृत्व र जेनजी युवाहरूको लागि अद्वितीय अवसरहरू सिर्जना गरेको छ। सबैभन्दा पहिलो, यो आन्दोलनले देशभरि एक नयाँ राजनीतिक चेतना जगाएको छ, जहाँ युवाहरू अब देशको भविष्य निर्माणमा सीधा हस्तक्षेप गर्न चाहन्छन्। यसले सुशीला कार्कीलाई एक ऐतिहासिक जनादेश प्रदान गरेको छ, जुन उनले देशमा भ्रष्टाचार विरुद्धको लडाइँलाई संस्थागत रूप दिन र कानूनको शासन कायम गर्न प्रयोग गर्न सक्छिन्। उनको पृष्ठभूमि कार्यकारी र न्यायिक क्षेत्रदेखि आएकोले उनले राजनीतिक दलहरूको दबाबबाट मुक्त भएर नीतिगत सुधारहरू लागू गर्ने अवसर पाएकी छिन्।

यसको साथै, जेनजी आन्दोलनले नेपाली राजनीतिमा नयाँ ऊर्जा र नयाँ मोडेल प्रस्तुत गरेको छ। यो आन्दोलन पारम्परिक राजनीतिक दलहरूभन्दा फरक, विकेन्द्रित, प्रविधिमैत्री र जनआधारित छ। यसले युवाहरूलाई राजनीतिक प्रक्रियामा सीधै संलग्न हुन र आफ्नो भविष्य आफैं निर्माण गर्ने मौका दिएको छ। सामाजिक सञ्जाल र डिजिटल प्लेटफर्महरूको प्रभावकारी उपयोगले उनीहरूलाई देशभरि युवाहरूलाई जोड्न र सामूहिक रूपमा आवाज उठाउन सक्षम बनाएको छ। यो आन्दोलनले नेपालमा एक नयाँ प्रकारको नागरिक संवादको सुरुवात गरेको छ, जहाँ पारदर्शिता, जवाफदेही र सहभागितालाई प्राथमिकता दिइन्छ। यसले दीर्घकालीन रूपमा नेपाली लोकतन्त्रलाई बलियो र समावेशी बनाउने ठूलो अवसर प्रदान गरेको छ।

अन्त्यमा, यो क्षण नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा आफ्नो छवि परिवर्तन गर्ने एउटा ठूलो अवसर पनि हो। सुशीला कार्कीको नेतृत्व र युवाहरूको सक्रियताले नेपाललाई भ्रष्टाचार विरुद्धको वैश्विक लडाइँमा अग्रणी राष्ट्रको रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ। यसले विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई आकर्षित गर्न, अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन र नेपाललाई विकासको नयाँ मार्गमा अग्रसर गर्न मद्दत गर्न सक्छ। समग्रमा, यो आन्दोलन र यसले ल्याएको परिवर्तनले नेपाललाई एक भ्रष्टाचारमुक्त, समृद्ध र आत्मनिर्भर राष्ट्र बनाउने दिशामा ऐतिहासिक अवसर प्रदान गरेको छ।

स्थिरता र समृद्धिको लागि सुझाव सरल छ: एकताबद्ध हुनुहोस्। हामीमा धेरै भिन्नता छन्- विचार, संस्कृति, भाषा, भूगोल। तर यही भिन्नता हाम्रो शक्ति हो, कमजोरी होइन। हामीले आफूलाई ‘मेरो दल’ र ‘तेरो दल’ को सानो सोचबाट माथि उठाउनुपर्छ। ठूलो सोच्नुपर्छ- ‘मेरो देश’। राष्ट्रिय हितलाई सर्वोच्च प्राथमिकता दिंदै राजनीतिक विचार भिन्नतालाई सम्मान गर्ने संस्कृति विकास गर्नु आजको ऐतिहासिक आवश्यकता हो।

हामीले स्थिरताको महत्व बुझ्नुपर्छ। बारम्बार परिवर्तन, अस्थिर सरकार र अनिश्चित नीतिहरूले देशलाई अगाडि बढ्न दिंदैन। सुशीला कार्कीको नियुक्ति एउटा नयाँ सुरुवाती बिन्दु हो। यसले हामीलाई एउटा अवसर दिएको छ; शान्ति, स्थिरता र पारदर्शिताको आधारमा नयाँ नेपालको निर्माण गर्ने। यो अवसरलाई हामीले सीमित नबनाऔं, यसलाई स्थायी बनाऔं।

समृद्ध राष्ट्र निर्माणको लागि हाम्रो अर्थतन्त्रलाई मजबुत बनाउनु जरूरी छ। युवाहरूले परिवर्तन, उद्यमशीलता, सृजनशीलता, नवप्रवर्तन ल्याउनुपर्छ, र देशभित्रै रोजगारी सिर्जना गर्ने वातावरण बनाउनुपर्छ। हामीले आफ्नो युवाशक्तिलाई देशका लागि उपयोगी बनाउनुपर्छ। यो हाम्रो हातमा छ कि हामीले नेपाललाई विश्वको मानचित्रमा चिनिने बनाउनुछ।

हामी सबै नेपाली एकै ऐतिहासिक क्षणमा बाँचिरहेका छौं। हामीले अतीतबाट सिक्नु, वर्तमानलाई सच्याउनु र भविष्यलाई रच्नुपर्छ। हामी सबैको साझा संकल्पले मात्र यो देशलाई स्थिर, समृद्ध र गौरवशाली बनाउन सक्छ। एकताको शक्ति नै हाम्रो सबैभन्दा ठूलो शक्ति हो। हामी सबै मिलेर एउटा नयाँ नेपालको निर्माण गरौं।

(शर्मा त्रिभुवन विश्वविद्यालयका एमफिल स्कलर हुन्।)