जब हामी स्वास्थ्यको कुरा गर्छौं, ‘अहो ! सहरमा भन्दा गाउँमै राम्रो’ भन्छौं । गाउँको हावापानी स्वच्छ हुन्छ, आफ्नै उब्जनीको सागसब्जी खान पाइन्छ, गाईबस्तु पाल्ने भएकाले दुध, दही खान पाइन्छ । ग्रामिण जीवनमा ऐश, आरम, मोज, मस्ती उति हुँदैन, जसले शरीरमा अनावश्यक विकार ल्याउँदैन । शारीरिक काम गर्नुपर्ने भएकाले शरीर तगडा हुन्छ ।
सहरमा जस्तो गाडी, कारखाना, मान्छेको चाप, होहल्ला केही हुँदैन । त्यही कारण सहरमा बस्नु सुविधाजनक भएपनि स्वस्थ्यकर होइन भन्ने हामीलाई लाग्छ । वास्तविकता के हो त ? यहाँ हिन्दी विविसीमा प्रकासित एक आलेखको भावनुवाद गरिएको छ, जसले गाउँ र सहरवीचको वास्तविकता उधिनेको छ ।
गाउँ भर्सेस सहर
प्रदूषण आज विश्वभरका लागि टाउको दुखाईको विषय बनेको छ । केही बर्षअघिसम्म चीनको राजधानी बेइजिङ दुनियाकै सबैभन्दा बढी प्रदूषित सहर थियो । तर २०१८ को विश्व स्वास्थ्य संगठनको रिपोर्ट अनुसार भारतको कानपुर सहरले त्यसलाई पछाडि पारिदियो । (त्यसो त काठमाडौं पनि विश्वमै प्रदूषित सहरमा गनिन्छ)
ठूला शहरको ठूलो समस्या प्रदूषण त हो नै, तनाव पनि जटिल समस्या बन्दैछ । यसबाट छुटकारा पाउनका लागि मानिसहरु केही दिनका लागि पहाडी क्षेत्रमा टहल्न जाने गर्छन् । हरिया डाँडापाखा, खोलानाला, समतल फाँट हेरेर तनावबाट मुक्ती चाहन्छन् । खासमा भन्ने हो भने, माहौल एवं वातावरणले हाम्रो स्वास्थ्य र खुसीमा पनि गहिरो असर पार्छ ।
त्यसो त यस सम्बन्धमा केही प्रयोग र अध्ययनहरु पनि भएका छन् ।
बि्रटिश पर्यावरण मनोवैज्ञानिक मैथ्यू व्हाइट र अन्य खोजकर्ताको भनाई यस्तो छ, ‘हाम्रो आसपासको माहौलले हामीलाई कसरी प्रभाव पार्छ, यसको केही कारण हुन्छ । यसमा व्यक्तिको परिवार, अवस्था, उसको सौख र कर्मको अहंम भूमिका हुन्छ ।
यसमा सन्देह छैन कि, जुन व्यक्ति हरियाली भएको नजिक रहन्छ, उनीमाथि कुनैपनि किसिमको प्रदूषणको असर कम हुँदैछ । तनाव पनि कम हुन्छ ।
ठूला सहरमा बसोबास गर्नेका लागि त हरियाली एकदमै आवश्यक्ता छ । जब हामी कुनै पार्क वा रुखको छहारीमा बस्छौ, तब हाम्रो दिलको धड्कन र रक्तचाप स्वतः नियन्त्रण हुनपुग्छ ।
खासमा त्यसबेला हाम्रो शरीर लिम्फोसाइट्स नामकी किलर सेल पैदा गर्न थाल्छ । यो शरीरमा भाइरसको शिकार कोशिका र क्यान्सर जस्ता घातक विरामीको भाइरससँग लड्छ ।
यसमा कुनै शंका छैन कि, शहरमा बस्ने व्यक्तिलाई किसिम-किसिमको एलर्जी, तनाव, श्वासप्रश्वाससम्बन्धि रोग हुनेगर्छ । यसका बाबजुद शहरियामा मोटोपन र आत्महत्याको दर कम हुँदैछ । दृर्घटनाको खतरा पनि कम हुँदैछ । बुढ्यौली जीवन पनि सहज हुँदैछ ।
मानिसहरु शहरका भीड, प्रदूषण र तनावबाट उन्मुक्ति पाउनका लागि गाउँमा बस्ने गर्छन् । तर, त्यहाँ बस्नुपनि एक चुनौती हो । त्यहाँ किरा-फट्याङ्ग्राजन्य संक्रमण हुने खतरा बढी हुन्छ । अर्को कुरा, गाउँमा प्रदूषण हुँदै हुँदैन भन्नु पनि सकिने अवस्था छैन ।
गाउँको प्रदूषण
गाउँको घरमा खाना पकाउनका लागि दाउराको प्रयोग हुन्छ । हरेक भान्साबाट धूँवा निस्कने गर्छ । खेतबारीमा पनि बेलाबेला आगो लगाउने गरिन्छ । जबकी यसबाट पैदा हुने धुवाँमा गाउँलेहरु सोझो सम्पर्कमा रहन्छन् ।
एक रिपोर्ट अनुसार २०१५ मा भारतमा करिब ११ लाखको मृत्यु प्रदूषणको कारण भएको थियो । यसरी मृत्यु हुनेमा करिब ७५ प्रतिशत मानिस गाउँका थिए ।
भारत, नेपालमा जस्तै इन्डोनेसियामा पनि खेत सफागर्नका लागि घाँस एवं झारपात थुपारेर आगो लगाउने गरिन्छ । यस्तो धुँवा निकै विषालु हुन्छ । यो धुँवाले इन्डोनेसियामा मात्र होइन, आसपासका देशहरु सिंगापुर, मलेसिया र थाइल्यान्डमा समेत असर गर्छ । त्यती मात्र होइन, दक्षिण अमेरिका र दक्षिण अफ्रिकामा पैदा हुने धुँवाले पुरै दक्षिणी गोलार्द्धलाई दुषित बनाइरहेको छ ।
विकसित देशमा पनि हावा दुषित गर्नमा पछाडि छैन । अमेरिकाको जंगलमा लाग्ने आगो वा खेतमा प्रयोग गर्ने किटनाशकले यूरोप, रुस, अमेरिका र चीनको हावा विषाक्त बनाइरहेको छ ।
अग्लो स्थानमा रहनुको बेफाइदा
हामी के भन्छौं भने, जति माथि उति जाति । अर्थात भौगोलिक हिसाबले जति माथि बसोबास गर्यो, उति राम्रो हो ।
जो व्यक्ति मैदानी भेगबाट २५ सय मिटरको उचाईमा रहन्छन्, मुटुको समस्या र क्यान्सर कम हुन्छ । यसको खास कारण के हो भने, यहाँको हावामा सहरको हावाको तुलनामा कार्बन एरोसोल कम हुन्छ । तर, ति स्थानमा रहेनहरुलाई श्वासप्रश्वाससम्वन्धि समस्या चाडै हुनसक्छ । उनीहरुको सास नलीमा इन्फेक्सन हुने भय बढी रहन्छ ।
खासमा जब धेरै उचाईमा कार चलाइन्छ, तब त्यसले कार्बन मोनोअक्साइड र हाईड्रोकार्बन बढी निकाल्छ । सोलर रेडिएसनको कारण गाडी अरु बढी खतरनाक हुन्छ । यद्यपी १५०० देखि २५०० उचाईको बीचमा रहनु राम्रो विकल्प हो । त्यस स्थानमा तुलनात्मक रुपमा प्रदूषण कम हुन्छ ।
जो आर्थिक र सामाजिक रुपले कमजोर हुन्छन्, उनीहरुका निम्ति प्रकृति फाइदाजनक हुन्छ । बेलायतमा कानुनी रुपमै स्थानिय संघ संस्थाले पार्कको स्यहार संभार गर्नुपर्ने जिम्मेवारी दिइएको छ । ताकि, गरिबहरुले त्यहाँबाट फाइदा लिन सकोस् ।
तर, सुखमय जिन्दगीका लागि स्थान मात्र सर्वोपरी होइन । यसका लागि कतिपय व्यवहारिक समस्याहरु सुल्झिएको हुनुपर्छ, कतिपय भावनात्मक समस्याहरु पार भएको हुनुपर्छ । प्रोफेसर व्हाइट भन्छन्, ‘पार्कमा बेघर रहनुपभन्दा घरमा रहँदा बढी आनन्द अनुभव हुन्छ ।’
