८ फागुन २०७७ मा विराटनगरमा आयोजित एक सभामा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले सप्तकोशीमा जेटबोट चलाउनेबारे लामो भाषण गरे । उक्त भाषणमा उनले जेटबोट चलाउने आफ्नो योजनामा तगारो बनेको सप्तकोशी माझको एउटा ढुंगो क्रेन लगाएर फुटाउने बताए ।
प्रधानमन्त्रीको आशय दूधकोशी, अरुण र तमोरको त्रिवेणी तथा उदयपुर, धनकुटा र भोजपुरको सिमानामा रहेको खुवालुङ (ढुंगो) फुटाउने थियो । प्रधानमन्त्रीको अभिव्यक्ति केहीबेरमै किराँती समुदायमाझ डढेलो सल्किएसरी फैलियो ।
तत्कालै किराँती समुदायले ‘खुवालुङ’ आफ्नो आस्थाको केन्द्र भएकाले भत्काउन नमिल्ने बताउँदै प्रधानमन्त्रीको भनाइमा आपत्ति जनाए । यसपछि सप्तकोशी नदीको यो खुवालुङ भत्काउने र भत्काउन नमिल्ने विषयमा भिन्नभिन्न विचारहरू सार्वजनिक भइरहेका छन् ।
यहीबीचमा अभियन्ता तथा संस्कृतिकर्मीहरूले ‘खुवालुङ बचाउ आन्दोलन’ शुरू गरेका छन् । । जसअनुसार फागुन २४ गते कोशी चतरा-पुलमा खुवालुङ क्षेत्र संरक्षण समिति, बृहत् नागरिक आन्दोलन तथा आदिवासी जनजाति साहित्यकार महासंघसहितको संयुक्त मोर्चाले प्रदर्शन गर्यो ।
यो पनि पढ्नुहोस
खुवालुङ पुगेर नागरिक अभियन्ताले गरे प्रदर्शन
प्रदर्शनमा बोल्दै लेखक एवं अभियन्ता राजन मुकारुङले राज्यले खुवालुङलाई ढुंगा मात्र सम्झे गलत हुने बताउँदै सरकारी तयारीको भत्र्सना गरे । ‘हामीसँग पनि विकास र समृद्धिको योजना छ तर खुवालुङ हाम्रो आस्थाको केन्द्र हो । संस्कृति मासेर गरिने विकास हामीलाई मान्य छैन’, मुकारुङले भने ।
कहाँ छ खुवालुङ, के छ इतिहास ?
सुनसरीको बराह क्षेत्रबाट एक किलोमिटर माथि अरुण, तमोर र दूधकोशी नदी मिसिएको ठाउँमा खुवालुङ ढुंगो छ । करिब २० फिट चौडाइको उक्त ढुंगो नदीको बीच भागमा गाडिएर बसेको छ ।
नदीको बीचमा रहेकाले यसमा पानीजहाज ठोक्किने सम्भावना देखाउँदै खुवालुङ भत्काउने सरकारको योजना छ । यद्यपि अहिले ३० देखि ५० जना अट्ने मेसिन-बोट खुवालुङ ढुंगाको छेउबाट वारपार गर्छ । बोटले बराह क्षेत्र घुम्न आउने पर्यटकलाई चतरा पुलदेखि लैजाने-ल्याउने व्यवसाय गर्दै आएको छ ।
अहिले चलिरहेको भन्दा ठूलो बोट ल्याउँदा ढुंगो बाधक बन्ने व्यवसायी र प्रदेश सरकारको तर्क छ । उनीहरूले जहाज चलाउन सहज हुने भन्दै ढुंगा फोर्नुपर्ने बताउँदै आएका छन् ।
मुन्धुम अध्येता
मुन्धुमविद् इन्द्रहाङ खम्बुका अनुसार किराँत भाषामा ‘खुवा’ भनेको पानी र ‘लुङ’ भनेको ढुंगा हो । जसबाट खुवालुङ भनेको पानीमा गाडिएको ढुंगा भन्ने बुझिन्छ ।
किराँत धर्मग्रन्थ ‘मुन्धुम’मा पनि खुवालुङबारे प्रष्ट उल्लेख गरिएको खम्बु बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘किराँत समुदायले कुनै कार्य (अनुष्ठान) शुरू वा अन्त्य गर्दा खुवालुङको नाम उच्चारण गर्ने परम्परा छ ।’
मुन्धुम अनुसार नै किराँतीको पुर्खा खुवालुङलाई सिमाना मानेर विभिन्न क्षेत्रमा फैलिएको जनविश्वास यस्तो छ –
किराँत राईका आदिम पुर्खा मुकुबुङ (भोटे) जेठा, हर्कबुङ (किराँत) माइला र रिब्लबुङ (थारू) कान्छासहित तीन भाइ थिए । उनीहरू समथर भूमिबाट उकालो चढी खुवालुङ पुग्दा ढोका बन्द थियो । मुकुबुङले केकी (जुरेली) चराको भोग दिएपछि उक्त ढोका खुलेपछि उनी पार गरे ।
यता माइला भाइ हर्कबुङले ढोका पार गर्न सकेनन् । उनले पनि सँगै रहेकी चेलीको कान्छीऔंला काटेर रगत दिएपछि ढोका खुल्यो र पार गरे । कान्छा रिब्लबुङले भने नदी पार गर्न र दाइहरू गएको बाटो पत्ता लगाउन सकेनन् । त्यसपछि उनी तराईतिर फर्किएर बसोबास गरेको कथन छ ।
जेठाको सन्तान हिमाली भेगसम्म पुगेर त्यहीं बसोबास गरेको, माइला हर्कबुङका सन्तान कोही सुनकोशीको किनार आसपासमा बसोबास गरेका तथा कोही दूधकोशी पछ्याउँदै सोलुखुम्बुको आसपासमा बसोबास गरेको विश्वास गरिन्छ ।
कालान्तरमा कुलुङ, थुलुङ, बाहिङ, खालिङ, बाम्बुले, बान्तवा, दुङमाली भए । अरुण नदी पछ्याउँदै संखुवासभा, क्षेत्रमा बसोबास गर्नेहरू कालान्तरमा मेवाहाङ, याम्फु, लोहोरुङ राई भाषिक समुदायका
तमोर पहिल्याउँदै त्यसैको आसपासमा बसोबास गर्नेहरू आठपहरिया, छिलिङ, छिन्ताङ्, मुगाली आदि राई भाषिक समुदाय भए भन्ने बताइन्छ । यसरी आफूहरूका पुर्खाले मान्दै आएको खुवालुङ सांस्कृतिक सिमानाका रूपमा रहँदै आएको अध्येता खम्बुको भनाइ छ ।
स्थानीयवासी दुर्गा राई पनि खुवालुङलाई देवता बसेको ढुंगा मान्छिन् । राईका अनुसार किराँतहरूको अधिकांश संस्कार यही ढुङ्गाबाट शुरू गर्ने परम्परा छ । अहिले खुवालुङ पारिपट्टकिो पाखामा एकदर्जन घर-परिवार धनकुटातर्फ बसोबास गरिरहेका छन् । मेसिनबोट चल्न थालेपछि उनीहरू माछा मार्ने, पसल थाप्ने जस्ता साना व्यावसायिक काम गर्दै आएका छन् ।
खुवालुङ फुटाउने कुराको चौतर्फी विरोध हुन थालेपछि ‘सप्तकोशी जलमार्ग निर्माण उपभोक्ता समिति’ पनि पछि हटेको देखिन्छ । समितिका अध्यक्ष एवं निर्माण व्यवसायी विशाल राई प्रदेश सरकारको निर्णयअनुसार चल्ने बताउँछन् । यसअघि उनले सहज यात्राका लागि सकेसम्म चाँडो खुवालुङ ढुंगा फोर्ने बताउँदै आएका थिए ।
एक सातामा के के भयो ?
पछिल्लो एक सातामा ‘खुवालुङ बचाउ आन्दोलन’ले राष्ट्रियस्तरमा चर्चा पायो । जसले किराँत मात्र नभई अन्य जाति र समुदायका संस्कृतिकर्मीलाई पनि आकर्षित गर्यो । यसै समय अभियन्ता र पत्रकारको टोली खुवालुङ ढुंगा रहेकै स्थानमा पानीजहाज चढेर पुगे ।
स्वतन्त्र अन्वेषक तथा संस्कृतिविद्हरू पनि खुवालुङ पुग्ने क्रम जारी छ ।
फागुन २४ गते चतरा पुलमा प्रदर्शन भइरहँदा प्रदेश-१ का मुख्यमन्त्री शेरधन राई काठमाडौंमा थिए । उनले काठमाडौंमा नै किराँत राई यायोक्खासँग खुवालुङबारे छलफल गरेको कुरा बाहिरियो ।
मुख्यमन्त्री राई आफू खुवालुङबारे प्रष्ट जानकार नभएकाले अध्येता तथा अभियन्तासँग बुझेर मात्र थप कदम चाल्ने बताउँछन् ।
यता २७ फागुनमा खुवालुङ संरक्षण अभियन्ता दिनेश काम्दुङ राई र साजन राईलाई प्रहरीले पक्राउ गर्यो । चतारास्थित जेटबोट सञ्चालक र दिनेशबीच विवाद हुँदा जेटबोट सञ्चालकको उजुरीका आधारमा उनीहरूलाई इलाका प्रहरी कार्यालय महेन्द्रनगर चक्रघट्टीले पक्राउ गरेको थियो ।
दिनेश खुवालुङ क्षेत्र संरक्षण समितिका सदस्य हुन् । देश-विदेशमा रहेका पहिचान पक्षधरहरूले पनि सामाजिक सञ्जालबाट उनीहरूको रिहाइको माग गरे । चौतर्फी दबाबपछि २४ घन्टामै उनीहरू रिहा भए ।
दिनेश र साजनको रिहाइका लागि जनता समाजवादी पार्टी नेपाल प्रदेश-१, किराँत राई विद्यार्थी संघ, खुवालुङ क्षेत्र संरक्षण समितिले छुट्टाछुट्टै विज्ञप्ति जारी गरेका थिए । जसपा प्रदेश १ को विज्ञप्तिमा ‘किराँती सभ्यताको युगौं युगदेखि चिरस्थायी रहँदै आएको ढुंगोलाई विकासको बाधक भनी आरोप लगाउने तथा क्रेन लगाएर फुटाउने कुराको हामी घोर भत्र्सना र निन्दा गर्दछौं । यो किराँती सभ्यतालाई समाप्त पार्ने गम्भीर षड्यन्त्रको थालनी हो ।’
जनता समाजवादी पार्टीका प्रदेश-१ अध्यक्ष प्रवीण चाम्लिङ राज्यले खुवालुङ मात्रै नभई कुनै पनि संस्कृति र पहिचान नष्ट गर्न नमिल्ने बताउँछन् । चाम्लिङ भन्छन्, ‘राज्यले यदि नष्ट गर्न खोज्छ भने हाम्रो पार्टी त्यसको प्रतिकार गर्छ ।’
अहिले खुवालुङ क्षेत्र संरक्षण समिति खुवालुङ रहेकै स्थान वरपर निरन्तर आन्दोलनरत छ । आदिवासी जनजाति साहित्यकार महासंघका संयोजक राजन मुकारुङ र किराँत राई विद्यार्थी संघका अध्यक्ष रामचन्द्र राईले पनि खुवालुङ मास्ने सोच विरुद्ध चुनौती दिंदै आएका छन् ।
अहिले खुवालुङ क्षेत्र संरक्षण समिति तथा अभियन्ताहरूले थप आन्दोलनका कार्यक्रम घोषणा गर्ने तयारी गरिरहेको अभियन्ता राजन मुकारुङले अनलाइनखबरलाई बताए । मुकारुङले भने, ‘राज्यपक्षबाट औपचारिक निर्णय नआउँदासम्म आन्दोलन गरिरहनेछौं । यसबाहेक सबै राष्ट्रिय महत्त्वका सम्पदा बचाउनुपर्ने एजेन्डामा हामी लडिरहनेछौं ।’
पहिचान नष्ट गरिनुहुँदैन : बैरागी काइँला
खुवालुङबारे हामीले मुन्धुमविद् एवं नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका पूर्वकुलपति बैरागी काइँलासँग जिज्ञासा राख्यौं । ८१ वर्षीय काइँलाले इतिहास र आस्था बोकेका कुरा संरक्षण गर्नु राज्यको जिम्मेवारी भएको बताए । तर, राज्य आफैंले कुनै जाति, समुदाय वा क्षेत्रको संस्कृतिमाथि प्रहार गर्छ भने त्यसले विकासको अर्थ नदिने उनको धारणा छ ।
काइँला भन्छन्, ‘केही वर्षअघि मध्यपहाडी राजमार्ग बनाउने क्रममा पनि लिम्बू इतिहास र संस्कृतिसँग जोडिने यस्ता प्रतीकात्मक ढुंगा विकासका नाममा नष्ट गरिएको भनेर व्यापक विरोध भएको थियोे । विकासका नाममा कुनै पनि पहिचान नष्ट गरिनुहुँदैन । बहुजातीय र बहुसांस्कृतिक नेपाली समाजमा सबैको संस्कृति र इतिहासको मर्यादा राखेर विकास निर्माण गरिनुपर्दछ । पहिचानविहीन विकासले राष्ट्रियता बलियो बनाउँदैन ।’
काइँला थप्छन्, ‘सांस्कृतिक र ऐतिहासिक महत्व बोकेका खुवालुङ जस्ता प्रतीकात्मक वस्तुहरूको संरक्षण गर्ने जिम्मेवारी राज्यकै हो ।’
तस्वीरहरू : निर्भीकजंग रायमाझी/अनलाइनखबर
